شناسایی آفت مینوز گوجهفرنگی و مبارزه با آن
مقدمه
یکی از محصولات مهم کشاورزی در ایران و سایر نقاط جهان، گوجهفرنگی است. این محصول کاربردهای بسیاری در صنعت و تغذیه دارد و فراورده‌های آن به اشکال گوناگون در صنایع غذایی کاربرد دارد. در ایران یکی از آفات محدود کننده کشت و کار گوجهفرنگی، شب‌پره مینوز گوجهفرنگی است که یک آفت تازه وارد محسوب می‌شود. کنترل این آفت برای بدست آوردن محصول با کیفیت و بازارپسند ضروری است. کاربرد سموم شیمیایی به تنهایی برای کنترل این آفت توصیه نمی‌شود. در این مقاله به معرفی این آفت و روش‌های تلفیقی کنترل آن خواهیم پرداخت:
معرفی مینوز گوجهفرنگی
شب‌پره مینوز گوجهفرنگی با نام علمی Tuta absoluta شناخته می‌شود که متعلق به خانواده Gelechiidae می‌باشد. این آفت دامنه خسارت بالایی دارد و می‌تواند به تمامی گیاهان خانواده Solanaceae یا بادمجانیان خسارت وارد کند. این آفت به لحاظ ترجیح غذایی، گوجهفرنگی را ترجیح می‌دهد. گیاهان دیگر این خانواده نظیر توتون، بادمجان، سیب‌زمینی و فلفل نیز نسبت به این حشره حساس هستند. این آفت چه در محیط گلخانه و چه در فضای باز این گیاهان را مورد تغذیه قرار خواهد داد. برای اولین بار در ایران در سال 1389 در مزارع گوجهفرنگی اطراف ارومیه مشاهده و جمع‌آوری شد. پس از آن، با گذشت چندماه این آفت به سایر استان‌های کشور سرایت کرد و ایجاد خسارت نمود. در صورت عدم مهار این آفت در مزارع می‌تواند خسارتی در حدود 50 تا 100 درصد وارد کند.
شکل شناسی آفت
مراحل اولیه زندگی این آفت که به صورت تخم است به اندازه 0.35 میلی‌متر و با رنگ زرد دیده می‌شود. شکل تخم‌ها به صورت بیضی یا استوانه‌ای می‌باشد. مهمترین مرحله خسارت این آفت مرحله لاروی است که لارو سن اول آن در اندازه 0.5 میلی‌متر و رنگ آن مایل به زرد است. لاروها در مراحل آخر سن خود به اندازه 9 میلی‌متر خواهند رسید و روی سطح پشتی آن‌ها نیز نواری به رنگ صورتی وجود دارد. شفیره این آفت به صورت مخروطی شکل است که در ابتدا سبز بوده و در نهایت به رنگ قهوه‌ای روشن خواهد شد. حشره بالغ رنگ عمومی به صورت قهوه‌ای مایل به خاکستری دارد.
زیست‌شناسی آفت
این آفت به دلیل توانایی بالای خود در تولید مثل می‌تواند در سال چندین نسل را ایجاد کند. این حشره در هر بار تخمگذاری می‌تواند بین 260 تا 300 تخم بگذارد. این تخم‌ها در دمای بین 26 تا 30 درجه سلسیوس و رطوبت نسبی 65 تا 70 درصد و پس از حدود 5 تا 7 روز تفریخ خواهند شد. دوره لاروی این حشره در حدود 20 روز و دوره شفیرگی در حدود 12 روز به طول خواهد انجامید. کل دوره زندگی مینوز گوجهفرنگی در مدت زمان بین 24 تا 40 روز تکمیل خواهد شد.
نحوه خسارت مینوز گوجهفرنگی
خسارت این آفت به تمامی بخش‌های گیاه میزبان وارد خواهد شد و این خسارت به دو صورت ایجاد می‌شود: 1. مستقیم 2. غیر مستقیم.
در نحوه خسارت مستقیم، لاروهای سنین مختلف با تغذیه از بافت‌های مختلف گیاهی اعم از برگ، میوه نارس و رسیده، جوانه سبب نابودی این بخش‌ها خواهد شد. لاروها با حفر دالان‌هایی در این بخش‌ها سبب از بین رفتن بافت‌ها خواهند شد و خسارت مستقیم را ایجاد می‌کنند. فضولات این لاروها در میوه‌ها و وجود لارو در آن‌ها سبب کاهش بازارپسندی میوه‌ها می‌شود. تغذیه این لاروها به صورت مینوزی از بافت برگ‌ها سبب کاهش سطح فتوسنتز کننده گیاه می‌شود و در نتیجه آن کاهش رشد و بازدهی گیاه رخ خواهد داد. خسارت به جوانه‌ها مانع از باز شدن جوانه و تشکیل میوه می‌شود و این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است.
خسارت غیر مستقیم این آفت به گیاه به این صورت است که همزمان با ورود لاروهای خسارت زا به بخش‌های مختلف گیاه، مسیر ورود سایر عوامل بیماری‌زا نظیر قارچ‌ها و باکتری‌ها فراهم خواهد شد و ممکن است این بیماری‌ها در گیاه با شدت بیشتری بروز کنند و در نهایت نرخ خسارت را به حداکثر خود برسانند.
مبارزه با آفت
یکی از مشکلاتی که در مبارزه با این آفت گریبان‌گیر گلخانه‌داران و زمین‌داران است، بروز مقاومت این آفت نسبت به آفتکش‌های مختلف است. از آنجایی که نرخ تولید مثل این آفت در شرایط محیطی مساعد بالاست و عموما کشاورزان اقدام به سمپاشی با سموم تماسی با فواصل کم می‌کنند، این آفت به سرعت از خود مقاومت نشان خواهد داد و باید در مدت زمان کوتاهی با دز بیشتر و دفعات بیشتری اقدام به سمپاشی کنند. این موضوع به دلیل اینکه میوه گوجهفرنگی به صورت تازه‌خوری مصرف می‌شود، موضوع باقی‌مانده سموم و مسائل زیست محیطی مطرح می‌شوند. بنابراین باید برای کنترل این آفت از روش‌های تلفیقی استفاده کرد که در این بخش به بررسی این روش‌ها خواهیم پرداخت:
در پژوهشی که در ایران بر روی این آفت انجام شد و تاثیر سموم مختلف روی مراحل زیستی این آفت سنجیده شد، سموم فلوبندیامید بیشترین و ایندوکساکارب کمترین تاثیر را روی مرحله لاروی آفت داشتند. بعد از این سموم، آفتکش‌های امامکتین بنزوات (پروکلیم فیت) و بعد از آن اسپینوساد روی مرحله لاروی آفت موثر بودند. براساس نتایج ارائه شده، در صورت مشاهده اولین علائم از تغذیه لاروها به صورت مینوزی بر روی برگ‌ها باید در درجه اول از سم فلوبندیامید و در صورت عدم دسترسی از سم پروکلیم فیت استفاده کرد. برای نابودی تخم‌های این آفت نیز می‌توان از سمومی مثل پروکلیم فیت و اسپینوساد (بیشترین تاثیر)، ایندوکساکارب و فلوبندیامید (کمترین تاثیر) استفاده نمود.
در همین پژوهش به صورت تلفیقی از حشرات شکارگر مثل زنبور تریکوگراما در دو گونه T. brassicae و T. evanescens استفاده شده است. براساس نتیج بدست آمده سموم ایندوکساکارب و فلوبندیامید دوام کمتری بر روی حشرات بالغ دشمنان طبیعی داشتند بنابراین استفاده از این سموم به لحاظ کم دوام بودن و کم خطر بودن برای انسان و طبیعت توصیه می‌شود.
دو گونه از زنبورهای پارازیتوئید نام‌برده برای از بین بردن تخم این حشرات استفاده می‌شوند و در این بین گونه T. brassicae نسبت به گونه T. evanescens با کارایی بیشتری فرایند پارازیته کردن را انجام می‌دهد و تعداد بیشتری از تخم‌ها را نیز از بین می‌برد. کاربرد سم فلوبندیامید به علت اثرات زیست محیطی زیان‌بار کم، در شرایط گلخانه‌ای توصیه می‌شود.
کنترل فیزیکی این آفت با کاربرد تله‌های چسبنده زرد قبل از نشای گیاهچه‌ها، استفاده از تله‌های فرومونی، از بین بردن بقایای کشت قبلی و یا از بین بردن بقایای گیاهی آلوده به آفت، مبارزه با علف‌های هرز خصوصا علف‌های هرز هم خانواده با گیاهان گوجهفرنگی و بادمجان امکان‌پذیر است. برای کنترل بهتر این آفت پیشنهاد می‌شود تا کلیه محل‌های ورود گلخانه و دریچه‌های هوا با توری‌های مخصوص پوشانده شوند. این توری‌ها برای کنترل سفید بالک‌ها و شته‌ها مناسب هستند و منافذی ریز در حدود 6 تا 9 منفذ در هر سانتی‌متر مربع دارند.
جمع‌بندی
در این مقاله به معرفی یکی از مهمترین و مخرب‌ترین آفات گوجهفرنگی پرداخته شد و روش‌های کنترل شیمیایی، زیستی و مکانیکی آن شرح داده شد. این آفت به جهت اینکه به تازگی در کشور سبب خسارت می‌شود اهمیت بالایی دارد و کاربرد سموم آفتکش باید با دقت لازم و توجه به دستورالعمل‌ها انجام شود تا میزان باقی‌مانده سموم در محصول تولیدی در حد مجاز باشد و از آسیب به انسان و محیط زیست جلوگیری کند. این مقاله بر کنترل این آفت با استفاده از سموم کم خطر و در تلفیق با دشمنان طبیعی تاکید دارد.
