آشنایی با سوسک سیاه گندم (زابروس) و راه‌های مقابله با آن
گندم یکی از محصولات مهم کشاورزی و اقتصادی است که زندگی و بقای انسان به تامین محصولات حاصل از گندم گره خورده است. امنیت غذایی یکی از موضوعات مهم در هر کشوری است و این موضوع در سطح جهانی به یک شاخص مهم برای سنجش رفاه یک کشور در نظر گرفته می‌شود. تولید محصول سالم و با کیفیت لازمه تامین امنیت غذایی است. یکی از محصولاتی که می‌تواند به عنوان یک محصول راهبردی برای هر کشوری باشد گندم می‌باشد جرا که انسان از گذشته‌های بسیار دور کشت این محصول را در مناطق مختلف دنیا انجام می‌دهد و از محصولات آن که مهمترین آن آرد گندم است استفاده‌های بی‌شماری کرده است.
یکی از عوامل موثر در افت کیفیت هر محصولی آفات هستند. آفات مختلف با تغذیه از محصول کشاورزی سبب نابودی همه یا بخشی از محصول خواهند شد و بدین ترتیب بازدهی زراعت را کاهش خواهند داد و هزینه‌های جانبی زیادی را به بار خواهند آورد. یکی از آفات مهم گندم سوسک سیاه است که در این مطلب به بررسی این آفت و چگونگی مهار آن در مزارع گندم خواهیم پرداخت.
معرفی سوسک سیاه گندم
سوسک سیاه گندم با نام علمی Zabrus tenebrioides شناخته می‌شود که متعلق به خانواده Carabidae از راسته سخت‌بالپوشان یا سوسک‌هاست. این آفت برای نخستین بار در ایران در سال 1340 گزارش شد. پس از شناسایی این آفت در ایران در استان‌های ایلام، خراسان، گلستان، فارس و دیگر استان‌های تحت کشت گندم مشاهده شد. خسارت این آفت تا سالیان گذشته محدود به مناطقی مثل مناطق گندم کاری استان کرمانشاه بود اما امروزه به سایر مناطق گندم‌کاری نیز گسترش یافته است و این گسترش به نحوی بوده که خسارت آن به محصول گندم قابل ملاحظه است.
سوسک سیاه گندم یا سوسک زابروس در دو مرحله زیستی خود به گندم خسارت می‌زند؛ مرحله لاروی آفت و مرحله بلوغ. در صورتی که جمعیت لاروها بسیار بالا باشد و آفت در حالت طغیانی خود قرار داشته باشد بوته‌های گندم به صورت کامل از بین خواهند رفت. سوسک زابروس بالغ نیز در شرایط بالا بودن جمعیت می‌تواند علاوه بر دانه‌های گندم به برگ‌ها نیز خسارت وارد کند.
سوسک زابروس علاوه بر گندم می‌تواند به بوته‌های جو نیز خسارت وارد کند و این خسارت در استان خوزستان مشهود است. این آفت به علت زراعت نادرست غلات سبب خسارت‌زا شدن آن‌ها شده است درحالی که در گذشته این حشره به عنوان یک آفت مزارع گندم و یا جو مطرح نبوده است. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت نحوه کشت و رعایت اصول زراعی در کشت و کار هر محصولی است تا تعادل در اکوسیستم برهم نریزد.
شکل شناسی سوسک سیاه گندم
برای مبارزه با هر آفتی ابتدا باید آن را از سایر حشرات تفکیک کرد و این موضوع به کمک شناخت حشره با استفاده از ویژگی‌های ظاهری آن امکان‌پذیر است. پس از شناسایی حشره آفت باید اقدام به بکارگیری اقدامات مدیریتی کرد تا جمعیت آفت مهار شود. در این بخش به شکل شناسی سوسک سیاه گندم خواهیم پرداخت:
- حشره کامل:
سوسک سیاه گندم در حالت بلوغ کامل طولی در حدود 15 میلی‌متر و عرض 6 میلی‌متر دارد که رنگ عمومی بدن آن نیز از قهوه‌ای تا سیاه می‌باشد. سطح پشتی بدن این سوسک سیاه است و سطح شکمی آن به رنگ قهوه‌ای دیده می‌شود. رنگ بخش سر در این حشره سیاه رنگ است و یک جفت شاخک با 11 بند در این ناحیه که به صورت نخی شکل رشد کرده است به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز دیده می‌شود.
- تخم‌ها:
تخم‌های سوسک سیاه گندم به اندازه 2 تا 5/2 میلی‌متر است که رنگ سفید شیری دارد. حشره بالغ ماده تخم‌ها را در داخل خاک قرار می‌دهد تا پس از خارج شدن آن‌ها از تخم به لارو تبدیل شوند.
- لاروها:
در حشره شناسی به لاروهایی با شکل لارو سوسک زابروس، کامپودئی فرم می‌گویند. این لاروها براساس خصوصیات ظاهری از سایر لاروها قابل تمایز هستند. این لاروها توانایی حرکت سریع در بین سایر لاروهای حشرات دارند. در بخش انتهایی شکم در این لاروها یک جفت زائده دیده می‌شود.
لاروهای این حشره با رنگ عمومی سفید مایل به زرد دیده می‌شود. بخش سر و قفس سینه لارو خرمایی رنگ بوده و روی هر کدام از حلقه‌های شکمی لارو یک لکه قهوه‌ای رنگ وجود دارد. طول لارو پس از رشد کامل به 25 تا 30 میلی‌متر خواهد رسید.
زیست شناسی سوسک سیاه گندم
پس از شناسایی ظاهری این حشره آفت، برای مبارزه و کاهش جمعیت آن در مزرعه باید نسبت به نحوه زندگی و مرحله حساس زیستی آفت شناخت مناسبی داشته باشیم تا موثرترین روش مبارزه را در بهترین مرحله بکار ببریم بدین صورت هزینه‌های مبارزه با آفت کاهش چشمگیری خواهد داشت. در این بخش به بررسی زیست شناسی این آفت خواهیم پرداخت:
زمستان گذرانی این آفت در مرحله لاروی در درون خاک و یا دالان‌های حفر شده توسط لارو انجام می‌شود. با مناسب شدن شرایط آب و هوایی پس از زمستان، لاروها فعالیت خود را از سر خواهند گرفت و شب هنگام از بوته‌های گندم تغذیه خواهند کرد و در طول روز در دالان حفر شده در خاک استراحت می‌کنند.
در مناطق معتدل آب و هوایی لاروها در خرداد ماه به شفیره تبدیل خواهند شد و در انتهای بهار، شکل بالغ این حشرات آشکار خواهند شد. حشره بالغ نیز مانند لاروها در طول روز تغذیه‌ای ندارد و در لابه‌لای علف‌های هرز و یا کلوخ‌ها استراحت کرده و در تاریکی شب تغذیه خود را آغاز می‌کند. در مرحله برداشت محصول گندم این آفت به حاشیه مزرعه به دلیل تجمع بیشتر کاه و کلش مهاجرت می‌کند و رطوبت بالا در این ناحیه علت این جابجایی می‌باشد.
تخمگذاری حشره ماده طولانی خواهد بود و ممکن است تا 4 الی 5 ماه نیز به طول بینجامد. زمان شروع و ادامه تخمریزی حشره ماده تابع دمای محیط و رطوبت است. در تابستان دمای بالا و خشکی هوا مانع از فعالیت بالای آفت خواهد شد و در پاییز با خنک تر شدن دمای هوا فعالیت آفت شدید تر خواهد شد. تخمگذاری این آفت به صورت انفرادی و یا در دسته‌های سه تا پنج عددی در درون خاک گذاشته خواهد شد. تخم‌ها در بین 9 تا 15 روز پس از رها شدن در خاک تفریخ خواهند شد و لاروهای سن اول آشکار می‌شوند. مدت زمان تفریخ تخم‌ها بسیار تابع دما و رطوبت است در دماهای پایین مدت زمان تفریخ بیشتر خواهد شد. لاروهای این آفت در سه سن یا مرحله لاروی دیده می‌شوند که هر مرحله به کمک اندازه نواحی مختلف بدن لارو از مرحله دیگر تفکیک خواهد شد.
لاروها پس از شروع تغذیه می‌توانند بدون تغذیه بین 35 تا 50 روز زنده بمانند. دیاپوز (توقف در مرحله زیستی) در این حشره به صورت حقیقی دیده نمی‌شود اما دمای پایین می‌تواند فعالیت حشره را به صورت قابل توجهی کاهش دهد.
خسارت سوسک سیاه گندم
همانطور که گفته شد، در دو مرحله لاروی و بالغ می‌توانیم شاهد خسارت این آفت باشیم. خسارت مرحله لاروی می‌تواند سبب نابودی کامل بوته‌ها شود و این موضوع اهمیت بالایی دارد. لاروها در هنگام شب از بخش‌های مختلف بوته گندم مثل برگ‌ها تغذیه می‌کنند و این تغذیه تا نابودی کامل بوته پیش خواهد رفت. خسارت در بوته‌های جوان بیشتر می‌باشد. اولین نشانه‌های آلودگی به این سوسک در مزرعه گندم و جو نقاط خالی از بوته است که به مرور زمان افزایش خواهد یافت. حشره بالغ زمانی آشکار می‌شود که دانه‌های گندم ظهور پیدا می‌کنند و این حشره از این دانه‌ها که هنوز سفتی زیادی ندارند تغذیه می‌کند و در صورتی که جمعیت این آفت بالا باشد از بخش‌های مختلف برگ نیز می‌تواند تغذیه کند. خسارت مرحله بالغ حشره سوسک سیاه گندم به میزان آسیب مرحله لاروی نیست و از این رو می‌توان عمده خسارت را به مرحله لاروی نسبت داد.
کنترل سوسک سیاه گندم
برای مدیریت و مهار خسارت این آفت در مزارع گندم می‌توان از راه‌های بسیاری از قبیل روش‌های بیولوژیک، روش‌های زراعی و شیمیایی کمک گرفت. در این بخش به بررسی این روش‌ها خواهیم پرداخت:
- روش‌های بیولوژیک:
سوسک سیاه گندم در طبیعت دشمنان و شکارگرهای زیادی دارد که از سایر سوسک‌ها گرفته تا قارچ‌ها، تک سلولی‌ها و حتی مورچه‌ها را شامل می‌شود. پرندگان نیز می‌توانند بعد از شخم خوردن خاک از لاروها یا شفیره‌های این آفت تغذیه کنند. برخی از موجودات تک سلولی توانایی آلوده کردن بدن این حشره را دارند و سبب نابودی آن خواهند شد. این جانداران به اشکال مختلف تجاری سازی شده‌اند و قابلیت استفاده دارند.
- روش‌های کنترل زراعی:
این آفت بیشترین شیوع را در مناطقی دارد که گندم و جو بدون رعایت تناوب زراعی کشت می‌شوند. بدین ترتیب برای مهار این آفت می‌توان از تناوب زراعی با گیاهان غیر میزبان استفاده کرد. طی تحقیقاتی مشخص شد که لاروها علاقه‌ای به تغذیه از عدس و کلزا ندارند و این محصولات را می‌توان در تناوب زراعی بکار گرفت.
جمع‌آوری بقایای گیاهی در سطح مزرعه و بخصوص در حاشیه‌ها که محل مناسبی برای استقرار آفت می‌باشد می‌تواند در کاهش جمعیت این حشره خسارت‌زا نقش داشته باشد. شخم زدن زمین بعد از برداشت محصول برای از بین بردن تخم‌ها و یا لاروهای زمستان گذران نیز موثر می‌باشد.
به منظور کنترل شیمیایی این آفت می‌توان از طریق ضدعفونی بذرها با استفاده از سم ایمیداکلوپراید برای بذرمال کردن استفاده نمود. فرایند ضدعفونی نیز با ابزار مختلفی قابل انجام است.
در مرحله گیاهچه گندم برای مهار این آفت می‌توان از ترکیب حشره کش کلرپریفوس با نام تجاری دورسبان با دز 2 لیتر در هکتار استفاده کرد. در مرحله پنجه‌زنی نیز بهتر است با توجه فعالیت شب هنگام آفت، در تاریکی شب اقدام به سمپاشی نمود. استفاده از ترکیبات حشره کش کنفیدور به میزان 250 سی‌سی در هکتار و دورسبان به میزان 2 لیتر در هکتار به صورت سمپاشی توصیه می‌شود. سمپاشی با این سموم باید در مرحله پنجه‌زنی و یا گیاهچه گندم انجام شود چرا که این دو مرحله بسیار حساس هستند.
جمع‌بندی
آفات و بیماری‌های مختلف همواره یکی از اصلی‌ترین عوامل بازدارنده تولید محصولات کشاورزی بوده و هستند. این خسارت‌ها زمانی نمود بیشتری پیدا می‌کنند که محصول کشاورزی ارتباط نزدیکی با بقای انسان داشته باشند. در این مطلب به بررسی یکی از آفات مهم گندم به نام سوسک سیاه گندم پرداخته شد تا آشنایی بیشتری با این آفت و روش‌های مدیریتی آن پیدا کنید.
