راهنمای کشت پنبه
پنبه گیاهی یکی از گیاهان مهم از نظر اقتصادی محسوب می‌شود و به صورت جهانی این گیاه و محصول آن پس از دانه‌های روغنی در جایگاه سوم قرار دارد. خاستگاه گیاه پنبه در بین گیاه‌شناسان مورد اختلاف است و عده‌ای معتقدند که این گیاه از آفریقا به سایر جهان معرفی شده و عده‌ای دیگر معتقدند که منشا اصلی این گیاه هند و چین می‌باشد. اولین کشور اروپایی که کشت و کار پنبه را شروع کرد اسپانیا است. در قرن هجدهم میلادی کشت پنبه در ایالات متحده رواج پیدا کرد. در ایران باستان، در دوره هخامنشیان کشت و کار پنبه رواج داشته و براساس شواهد موجود لباس سربازان آن دوره از این الیاف ساخته می‌شده است. کشت و پرورش رسمی گیاه پنبه در ایران از سال 1302 شمسی آغاز شد اما پیش از آن نیز ارقام محلی که تارهای کوتاه داشتند به صورت غیر رسمی کشت می‌شدند.
گیاه پنبه با نام علمی Gossypium sp شناخته می‌شود که متعلق به خانواده گیاهی پنیرکیان یا Malvaceae است.
اهمیت گیاه پنبه
پنبه از اصلی‌ترین گیاهان برای تولید الیاف طبیعی می‌باشد که در صنایع مختلف کاربرد دارد. الیاف پنبه ویژگی‌هایی از قبیل استحکام بالا، رنگ‌پذیری و دوام بالا و مقاومت خوب در برابر گرما و سرما دارد و از این نظر قابل توجه است.
دانه گیاه پنبه به میزان 15 تا 20 درصد روغن در بافت خود دارد که از این نظر بعد از آفتابگردان و سویا در جایگاه سوم قرار می‌گیرد و یکی از اهداف کاشت پنبه می‌تواند بهره‌برداری از روغن موجود در دانه آن باشد. کنجاله پنبه‌دانه بعد از انجام شدن فرایند روغن‌کشی بدست می‌آید و پروتئین بالایی دارد که برای خوراک دام استفاده می‌شود.
گیاه پنبه نسبت به شرایط اقلیمی گوناگون سازگار است و تحمل نسبتا بالایی در برابر شوری خاک دارد و گرمادوست محسوب می‌شود و به این دلیل در بسیاری از مناطق کشور بدون محدودیت قابلیت کشت دارد. کشت پنبه جایگاه بالایی در تناوب زراعی دارد و عملکرد کشت محصول بعدی را افزایش خواهد داد. کشت تناوبی این محصول با غلاتی مثل گندم سبب کاهش بیماری‌های آن بخصو در نواحی شمالی خواهد شد.
اقلیم و خاک مناسب پنبه
- نیازهای اقلیمی پنبه
سازگاری اقلیمی برای کشت و کار هر محصولی یکی از نیازهای اولیه محسوب می‌شود که در صورت فراهم نبودن آن زراعت محصول با مشکل مواجه خواهد شد. در خصوص نیاز اقلیمی پنبه، طول دوره روز مورد نیاز این محصول در ارقام اصلاح شده در حدود 150 تا 200 روز می‌باشد. در طول این مدت گیاه پنبه نباید در معرض یخبندان و سرمای شدید قرار بگیرد و همواره باید دمای محیط بالاتر از 15 درجه سلسیوس باشد.
از آنجایی که پنبه گیاهی گرمادوست است مناطقی که متوسط دمای سالانه آن‌ها 13 درجه سلسیوس است و دمای میانگین تابستانه 25 درجه سلسیوس دارند برای کشت و کار پنبه مناسب در نظر گرفته می‌شوند. حداقل دمای مورد نیاز برای مرحله کاشت پنبه 17 درجه سلسیوس و ایده‌آل‌ترین دما برای رشد و نمو آن نیز بین 32 تا 35 درجه سلسیوس است.
گیاه پنبه به لحاظ نیاز نوری در طول یک شبانه روز، روز خنثی محسوب می‌شود. این مورد در اغلب ارقام تجاری صادق است و تحقیقات نشان می‌دهد که بعد از گلدهی پنبه، تشکیل میوه تحت تاثیر طول روز قرار دارد و میوه‌دهی آن در روزهای کوتاه بهتر انجام می‌گیرد.
رطوبت مورد نیاز گیاه پنبه به صورت میانگین 10 هزار متر مکعب می‌باشد و مناطقی که در طول یک سال بارندگی در حدود 150 تا 500 میلی‌متر دارند برای این محصول ایده‌آل هستند. توجه داشته باشید که بارندگی بعد از شکوفایی غوزه گیاه پنبه سبب افت کیفیت محصول نهایی خواهد شد. از طرفی خشکی شدید یا رخ دادن تنش رطوبتی در مرحله تشکیل غوزه‌ها موجب ریزش غوزه می‌شود.
جریان‌هوا و باد ملایم در حین رشد گیاه پنبه سبب تامین شدن میزان مناسب گاز کربن‌دی‌اکسید خواهد شد و همچنین میزان و شدت بیماری‌ها نیز کاهش خواهد داشت اما وزش بادهای شدید و خشک در مرحله تلقیح گل و رسیدگی دانه‌ها یک عامل مضر و کاهنده کیفیت و کمیت محسوب می‌شود.
- خاک مناسب پنبه
گیاه پنبه سازگاری خوبی نسبت به انواع خاک‌های زراعی دارد و کشت پنبه در بسیاری از خاک‌ها با بافت‌های مختلف امکان‌پذیر است اما ایده‌آل‌ترین و مناسب‌ترین خاک و بافت برای زراعت این گیاه خاک‌هایی رسوبی و جلگه‌ای است که عمق زیادی دارند و ماده آلی آن‌ها بالاست و به صورت طبیعی زه‌کشی مناسبی نیز دارند. بهترین عملکرد پنبه در در خاک‌هایی بدست می‌آید که 2 تا 4 درصد ماده آلی دارند. پنبه نسبت به شوری خاک مقاوم است و میزان EC بین 10 تا 16 میلی‌موس بر سانتی‌متر را به خوبی تحمل می‌کند. اسیدیته مناسب برای رشد پنبه بین 2/5 تا 8 می‌باشد ولی مناسب‌ترین بازه اسیدیته خاک برای رشد پنبه بین 7 تا 8 می‌باشد. خاک اسیدی رشد پنبه را با محدودیت مواجه می‌کند.
کاشت پنبه
برای کاشت پنبه باید در قدم اول اقدام به خاک‌ورزی زمین زراعی نمود. بهترین نتیجه و عملکرد در کشت پنبه زمانی رخ می‌دهد که شخم پاییزه انجام شود. در اراضی عمیق، عمق شخم در حدود 30 سانتی‌متر و در اراضی شور تا 40 سانتی‌متر می‌باشد. استفاده از گاوآهن برگردان دار نسبت به دیسکی برتری دارد.
در مناطقی که بارندگی‌های بهاره زیادی دارند باید شخم پاییزه انجام شود ولی در مناطقی که بارندگی پاییزه و زمستانه بالایی دارند شخم پاییزه توصیه نمی‌شود و باید با کاشت گیاه پوششی از بافت خاک حفاظت نمود.
پس انجام فرایند شخم و تسطیح زمین باید ماده آلی خاک را نیز تامین نمود. مناطق پنبه کاری عموما اقلیم گرم دارند و سرعت از دست رفتن مواد آلی در آن‌ها بالاست به همین علت استفاده از کودهای دامی و یا کودهای سبز توصیه می‌شود.
لازم است تا کود فسفره در هنگام کاشت به خاک داده شود. این کود باید در عمق 10 سانتی‌متری خاک به کمک دیسک قرار بگیرد. فرم‌های آمونیومی فسفر مثل دی آمونیوم فسفات و یا فسفات آمونیوم نیاز به نیتروژن را نیز مرتفع می‌کنند و نیاز به کود ازت را به صورت پایه از بین خواهند برد اما در صورت استفاده از کودهای فسفره مثل سوپرفسفات تریپل لازم است تا 20 درصد مقدار ازت توصیه شده در مرحله کاشت و بقیه در دو مرحله (تنک کردن و گلدهی) به مزرعه داده شود.
انتخاب رقم و بذر مناسب در مرحله کاشت ضرورت دارد به همین منظور باید از بذرهایی با قوه نامیه بالای 80 درصد استفاده کرد تا نیاز به واکاری نباشد. بذرهای نارس و شکسته نباید مورد استفاده قرار گیرند. بهترین بذرها حاصل از چین اول پنبه هستند.
رقم مورد استفاده از پنبه باید کاملا با شرایط اقلیمی منطقه سازگاری داشته باشد.از ارقام مهم پنبه در ایران می‌توان به رقم ساحل، مهر، ورامین و بختگان اشاره کرد. خالص بودن بذر مورد استفاده به لحاظ ژنتیکی در کشت پنبه مورد توجه است و باید خلوص آن بالای 98 درصد باشد تا محصول نهایی یکدست باشد.
یکی از نکات مهم در کاشت پنبه از بین بردن کرک‌های روی بذر است. سطح بذر پنبه پوشیده از کرک‌هایی است که به اصطلاح به آن لینتر می‌گویند. از بین بردن این کرک‌ها در افزایش سرعت جذب آب و افزایش قدرت جوانه‌زنی بذر موثر است و همچنین کاشت با کارنده‌های پنوماتیک راحت‌تر انجام می‌شود. کرک‌زدایی به چند روش انجام می‌گیرد یکی از این روش‌ها که روشی موثر و ساده است استفاده از اسیدسولفوریک است.
کشت پنبه در ایران به سه روش انجام می‌گیرد:
- بذرپاشی یا کشت درهم:
در این روش بذرها با کمک دست یا ماشین بذرپاش در سطح خاک پاشیده می‌شود و پس از آن با کمک دیسک این بذرها زیر خاک می‌روند و به روش غرقابی یا شیاری پس از ایجاد شیار آبیاری خواهند شد.
- کاشت کپه‌ای در جوی و پشته:
این روش از کشت پنبه جوی‌هایی به عمق 30 تا 40 سانتی‌متر و عرض حدود 80 سانتی‌متر در فاصله 100 سانتی‌متری با نهرکن ایجاد خواهد شد. درصورت خشک بودن زمین باید آبیاری انجام داد تا 20 سانتی‌متر از لبه جوی‌ها خیس شوند. بذرهای از پیش خیسانده شده را در گودی‌هایی روی پشته به تعداد 3 تا 5 عدد می‌کارند. فاصله هرگودی از گودی قبلی نیز 20 تا 30 سانتی‌متر می‌باشد.
- کشت ردیفی پنبه:
از متداول‌ترین روش کاشت پنبه، کشت ردیفی است که با انواع کارنده‌های مکانیکی یا پنوماتیکی قابل انجام است. بذرها در این روش به صورت ردیفی در عمق مناسب مستقر خواهند شد. فاصله بذرها روی یک ردیف 15 تا 20 سانتی‌متر است و فاصله دو ردیف از هم در صورت برداشت دستی 80 سانتی‌متر و در صورت برداشت ماشینی 100 سانتی‌متر می‌باشد.
تراکم گیاه پنبه در هکتار از شاخص‌های موثر در کیفیت الیاف پنبه است. در کشت دیم پنبه تراکم 100 تا 120 هزار بوته در هکتار مناسب است. در زراعت آبی این رقم به 60 تا 80 هزار بوته در هکتار می‌رسد. در زمین‌های حاصل‌خیز و پرآب تراکم بوته‌ها تا میزان 40 تا 60 هزار بوته خواهد رسید.
آبیاری پنبه
زمین‌های کوچک تراس‌بندی شده که به صورت کرتی کشت می‌شوند معمولا به روش غرقابی آبیاری می‌شوند که یک روش مرسوم محسوب می‌شود اما در این روش از آبیاری سله زیادی ایجاد می‌شود که موجب پایین آمدن درصد سبز بوته‌ها بخصوص در خاک‌های رسی می‌شود.
همانطور که گفته شد بهترین روش کاشت پنبه خطی (ردیفی) است و بهترین آبیاری نیز به صورت نشتی می‌باشد. در این روش تمامی بوته‌ها به صورت یکنواخت از آب بهره خواهند برد و انجام سایر عملیات‌های زراعی نیز آسان‌تر خواهد شد.
آبیاری بارانی در مناطقی با بافت خاک سبک تا متوسط تا قبل از گلدهی پنبه مناسب است. این روش در حین سبز شدن بذرها از سله بستن زمین جلوگیری می‌کند.
آبیاری به روش قطره‌ای یکی دیگر از روش‌های آبیاری پنبه است که راندمان بالا و هدر رفت پایینی دارد اما در اراضی با مساحت زیر کشت بالا این روش بسیار هزینه‌بر بوده و این هزینه‌ها به صورت ثابت و هزینه نگهداری می‌باشد که استفاده از این روش را با محدودیت مواجه می‌کند.
جمع‌بندی
پنبه یکی از محصولات اقتصادی بسیار مهم در اقتصاد کشور است که با توجه به سازگاری بالای آن با شرایط اقلیمی کشور می‌تواند یک محصول استراتژیک در نظر گرفته شود چرا که در صورت کشت اقتصادی این محصول در اقلیم‌های خشک و شور می‌توان مانع از هدر رفت منابع آبی سطحی و زیرزمینی برای کشت محصولاتی نظیر گندم شد تا منابع محیطی بهتر مدیریت شوند. در این مقاله به اهمیت کشت و کار گیاه پنبه و روش‌های کاشت و آبیاری آن پرداخته شد تا با این گیاه ارزشمند بیشتر و بهتر آشنا شوید.
