معرفی و آموزش کاشت و داشت گیاه کنجد

یکی از گیاهانی که برای بدست آوردن روغن موجود در دانه آن کشت می‌شود، گیاه کنجد است. این گیاه از قدیمی‌ترین گیاهان روغنی است که انسان آن را شناخته و از روغن آن استفاده کرده است. این گیاه به صورت تاریخی خاستگاه آن به آفریقا بازمی‌گردد اما با گذشت زمان و توسعه تجارت و بازرگانی این گیاه با ارزش به سایر نقاط دنیا از قبیل هندوستان، چین و ژاپن رسید و مورد کشت و بهره‌برداری قرار گرفت. در حال حاضر کشور چین به عنوان بزرگترین تولید کننده کنجد و روغن حاصل از آن می‌باشد.

سابقه کشت کنجد در ایران به بیش از چهار هزار سال قبل باز می‌گردد و براساس داده‌های سازمان جهاد کشاورزی این گیاه در استان‌های خراسان، مرکزی، خوزستان، بوشهر، اصفهان، گلستان، فارس و کرمان کاشته می‌شود.

معرفی گیاه کنجد

کنجد گیاهی روغنی است که در علم گیاه شناسی با نام علمی Sesamum indicum شناخته می‌شود و به خانواده گیاهی Pedaliaceae تعلق دارد. این گیاه اقلیم‌هایی با آب و هوای گرمسیری و نیمه گرمسیری را برای رشد ترجیح می‌دهد. گیاه کنجد یک گیاه یکساله و با ارتفاعی در حدود یک متر محسوب می‌شود که در قسمت انتهایی آن از کرک پوشیده شده است. برگ‌های گیاه کنجد به صورت بیضی شکل، باریک و نوک تیز می‌باشد و گل‎های آن به رنگ سفید و یا قرمز است که به صورت تک تک در قسمت کناره برگ‌های انتهایی ساقه ظاهر می‌شود.

میوه گیاه کنجد از نوع کپسول است که این کپسول‌ها بعد از تشکیل پر از دانه‌های کوچک و مسطح و بیضوی خواهد شد. دانه‌های گیاه کنجد از نظر رده‌بندی کمی و کیفی دانه‌های روغنی در گروه دانه‌های روغنی درجه یک قرار می‌گیرد که بین 50 تا 60 درصد دانه را روغن تشکیل می‌دهد.

دانه‌های گیاه کنجد به لحاظ منابع مغذی، غنی از آمینو اسیدهای ضروری و اسیدهای چرب است و منبع بسیار خوبی برای تامین ویتامین‌های F,E,D,B می‌باشد. این دانه‌ها همچنین غنی از کلسیم و فسفر هستند. از دیگر کاربردهای گیاه کنجد می‌توان به کاربرد تفاله آن در تغذیه دام اشاره کرد. روغن حاصل از دانه کنجد یک روغن اشباع نشده و مفید برای بدن طبقه بندی می‌شود.

کشت گیاه کنجد به لحاظ کشاورزی مزیت‌هایی دارد که از آن می‌توان به؛ مقاوم بودن آن به خشکی و گرما و تنش خشکی بخصوص در مناطق کم آب اشاره کرد، این گیاه همچنین طول دوره رشد و نمو کوتاهی دارد و بین 85 تا 110 روز به بلوغ کامل می‌رسد و پس از آن می‌توان محصول زراعی بعدی را کشت نمود، در مناطقی که گندم و جو و یا کلزا به صورت پاییزه کشت می‌شوند کشت کنجد در تابستان می‌تواند در مهار آفات و بیماری‌ها و علف‌های هرز مزرعه کمک شایانی کند.

کاشت گیاه کنجد

یکی از جنبه‌های مهم کشت و پرورش کنجد و داشتن فرایند تغذیه و کوددهی مناسب، انتخاب و تهیه خاک مناسب برای زراعت است. گیاه کنجد خاک‌هایی با بافت متوسط مثل لومی-شنی که ماده آلی بالایی نیز دارد و همچنین فاقد شوری و سدیم هستند را می‌پسندد. خاک‌های رسی و سنگین که تهویه و زه‌کشی خوبی نیز ندارند برای کشت این گیاه مناسب نیستند و به دلیل نبود تهویه و زه‌کشی مناسب احتمال وقوع و گسترش بیماری‌های قارچی به شدت افزایش خواهد داشت. خاک‌های شنی نیز همچنین به دلیل ظرفیت کم در نگهداشت آب، پخش نشدن مناسب رطوبت و فقدان مواد غذایی برای کشت کنجد مناسب تلقی نمی‌شود. اسیدیته مناسب برای کشت گیاه کنجد در محدوده خنثی و بین 5/6 تا 5/7 در نظر گرفته می‌شود.

برای کاشت گیاه کنجد باید در ابتدا اقدام به آماده‌سازی بستر کشت نمود که این کار با انواع ادوات کشاورزی قابل انجام است. بذرهای گیاه کنجد نسبت به خاکورزی حساسیت بالایی ندارد و در خاک‌های بدون خاک‌ورزی نیز می‌تواند سبز شود از این رو در کشاورزی حفاظتی می‌توان از این گیاه استفاده نمود. بذر گیاه کنجد بعد از کاشت و پس از سبز شدن تا مدت 25 روز حساسیت بالایی دارد و ضعیف می‌باشد و تماس آن با خاک اهمیت بالایی دارد بنابراین باید خاک به مقدار لازم نرم شود.

یکی از موارد موثر در برداشت محصول بهینه و آسان‌تر شدن فرایند داشت، تغذیه و همچنین برداشت، آرایش کاشت و تراکم بوته است. آرایش و تراکم کاشت به شرایط اقلیمی و روش‌های آبیاری وابسته است به طوری که در مناطق خشک مثل شهرهای شمالی استان گلستان از قبیل گنبدکاووس و آق‌قلا ردیف‌های کاشت با فاصله بیشتر در نظر گرفته می‌شود اما در مناطقی که رطوبت و بارندگی زیادی دارند مثل شهر گرگان، ردیف‌های باریک‌تر و کشت دیرهنگام مناسب می‌شود. براساس گفته‌های بالا، فاصله بین ردیف‌های کاشت از 30 تا 60 سانتی‌متر و فاصله روی ردیف‌های کاشت از 5 تا 15 سانتی‌متر متغییر است.

عمق کاشت کنجد نیز به بافت خاک بستگی دارد و برای خاک‌های سبک عمق کاشت بین 5/3 تا 5 سانتی‌متر و در خاک‌های سنگین بین 5/1 تا 5/2 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود.

برای داشتن گیاهچه‌ها و گیاهچه‌های سالم و برداشت محصول اقتصادی لازم است تا از بذرهای سالم و ضدعفونی شده استفاده شود. بنابراین برای جلوگیری از رخ دادن بیماری‌های نظیر بوته‌میری باید بذرها پیش از کاشت توسط قارچ‌کش‌هایی مثل کاربوکسین و یا کاپتان به میزان 2 در هزار ضدعفونی شود.

داشت و تغذیه گیاهی کنجد

از آنجایی که بذرهای کنجد بسیار ریز هستند و در حین کاشت امکان بالا رفتن موضعی تراکم وجود دارد باید بعد از سبز شدن بذرها اقدام به تنک‌کردن گیاهچه‌ها نمود. با انجام این کار می‌توان تراکم بوته‌ها در محدوده تولید گیاهان سالم و اقتصادی نگهداشت و مدیریت بهتری نسبت به منابع و نهاده‌ها داشت. زمان تنک کردن گیاهچه‌های کنجد در حدود 7 تا 35 روز پس از ظهور با توجه به ارتفاع گیاه که بین 10 تا 30 سانتی‌متر و یا تعداد برگچه‌ها که بین 4 تا 8 برگ است تعیین می‌شود.

یکی از مهمترین مراحل در داشت گیاه زراعی، تغذیه و کوددهی است. تغذیه گیاهی مناسب سبب می‌شود تا گیاه به خوبی رشد کند و محصول اقتصادی و با کیفیتی تولید کند. تغذیه مناسب همچنین در کاهش ابتلای گیاه به بیماری‌ها و آفات گوناگون موثر است. برای اینکه بتوانید به بهترین شکل تغذیه گیاهی را انجام دهید لازم است تا پیش از شروع فرایند کاشت، آزمون خاک انجام شود تا کمبودهای عناصر غذایی در خاک آشکار شود و کوددهی به شکلی اقتصادی انجام شود. در غیر این صورت مصرف کودها به صورت بی‌رویه انجام خواهد شد و نیاز گیاه به درستی برطرف نخواهد شد این موضوع علاوه بر این که تبعات اقتصادی زیادی خواهد داشت در نهایت بازدهی اقتصادی مناسبی نیز نخواهد داشت.

در این بخش به معرفی عناصر غذایی مهم در تولید کنجد پرداخته و روش‌های تامین آن نیز شرح داده خواهد شد.

• نیتروژن:

یکی از مهمترین عناصر غذایی مورد نیاز برای کنجد نیتروژن است که در صورت عدم تامین آن رشد گیاهچه ضعیف بوده و برگ‌های پایینی گیاه به رنگ زرد تغییر خواهند کرد و حتی سوختگی نوک برگ‌های مسن نیز در اثر کمبود این عنصر رخ خواهد داد.

برای رفع نیاز کنجد به نیتروژن از کود اوره و یا کود سولفات آمونیوم استفاده می‌شود که مصرف آن به صورت تقسیطی و براساس مقدار کربن آلی در خاک می‌باشد. در صورت کمتر بودن ماده آلی خاک از 1 درصد باید 200 کیلوگرم اوره یا معادل آن سولفات آمونیوم توصیه نمود. این میزان با افزایش ماده آلی خاک کاهش خواهد داشت. مصرف این کودها به صورت سه مرحله مساوی؛ در پیش از کاشت به صورت پایه، در مرحله ساقه‌دهی و در مرحله تشکیل کپسول استفاده می‌شود.

• فسفر:

عنصر فسفر برای استقرار هرچه بهتر ریشه گیاه در خاک ضروری است و در صورت کمبود فسفر در برگ‌ها علائم آن به صورت تغییر رنگ برگ‌های پایینی به سبز تیره و در مرحله بعد بنفش می‌باشد. نکروز تمام یا قسمتی از برگ و در نهایت ریزش آن‌ها در اثر کمبود فسفر می‌باشد. کاهش انشعاب‌های شاخه، کاهش رشد و کاهش تعداد کپسول از دیگر آثار کمبود فسفر است.

مصرف کودهای فسفره باید به هنگام کاشت و به صورت پایه انجام شود. براساس میزان فسفر جذب پذیر در خاک؛ کمتر از 5 میلی‌گرم بر کیلوگرم مصرف 150 تا 200 کیلوگرم در هکتار کود سوپر فسفات تریپل، فسفر جذب پذیر بین 5 تا 10 میلی‌گرم بر کیلوگرم باید 100 تا 150 کیلوگرم سوپر فسفات تریپل و فسفر جذب پذیر بین 10 تا 15 میلی‌گرم بر کیلوگرم باید 50 تا 100 کیلوگرم سوپر فسفات تریپل استفاده شود.

• پتاسیم:

یکی از عناصر مهمی که سبب افزایش مقاومت گیاه نسبت به تنش‌های محیطی و بیماری‌ها و آفات می‌شود عنصر پتاسیم است. این عنصر سبب افزایش تولید نشاسته و کربوهیدارت خواهد شد و در صورت مصرف کودهای نیتروژن و فسفر استفاده از پتاسیم برای برقراری تعادل ضروری است. فنجانی شدن برگ‌ها، کوتولگی و موج دار شدن لبه برگ‌های پایینی و ظهور نقاط زرد لیمویی روی برگ‌ها که در نهایت به رنگ مسی تغییر می‌کنند از علائم کمبود پتاسیم است. در اثر کمبود پتاسیم ریزش برگ نخواهیم داشت.

براساس میزان پتاسیم جذب پذیر در خاک مناطق مختلف باید بین 150 تا 250 کیلوگرم سولفات پتاسیم به هنگام کاشت استفاده نمود.

• گوگرد:

بعد از عناصر مهم یاد شده، گوگرد در جایگاه چهارم به لحاظ اهمیت برای رشد قرار می‌گیرد. این عنصر برای تولید روغن اهمیت دارد. گوگرد قابل جذب در طبیعت برای گیاهان مانند نیتروژن به صورت گازی است و سریع از دسترس خارج می‌شود و در بافت خاک نیز جذب گوگرد وابستگی زیادی با میکروارگانیزم‌های خاک مثل باکتری‌ تیوباسیلوس دارد. این باکتری گوگرد موجود در خاک را به صورت سولفات و قابل جذب برای گیاه در خواهد آورد. کاهش تعداد کپسول‌ها، کاهش تعداد گل و اندازه آن‌ها و کوچک شدن برگ‌ها از مهمترین آثار کمبود گوگرد است. برخلاف کمبود نیتروژن، علائم کمبود گوگرد ابتدا در برگ‌های جوان رخ خواهد داد.

براساس آزمون خاک و نوع کود گوگرد مصرفی، باید بین 100 تا 200 کیلوگرم گوگرد در هکتار به همراه باکتری تیوباسیلوس به صورت پایه استفاده نمود.

• سایر کودها:

کودهای ریز مغذی به صورت چند عنصری و یا تک عنصری در صورت نیاز می‌توان مصرف شوند. در صورت مصرف کود ریز مغذی به صورت محلول‌پاشی می‌توان در دو نوبت، مرحله ساقه دهی و تشکیل کپسول اقدام نمود. استفاده از کودهای هیومیک اسید و یا آمینواسید می‌توان تاثیر مناسبی در افزایش عملکرد داشته باشد.

جمع‌بندی

در این مطلب به معرفی گیاه کنجد و به صورت اختصار روش‌های کاشت این گیاه شرح داده شد و روش‌های تغذیه این گیاه نیز با استفاده از کودهای گوناگون بررسی شد تا در صورت علاقه به پرورش این گیاه اطلاعات لازم برای تولید محصول اقتصادی را کسب کنید.