کاشت، داشت و برداشت سویا

مقدمه

یکی از دانه‌های روغنی مهم در کنار کلزا و سایر دانه‌های روغنی، گیاه سویا است. چیزی که اهمیت سویا را بیش از یک دانه روغنی آشکار می‌کند غنی بودن آن از پروتئین است که 35 تا 45 درصد از آن را تشکیل می‌دهند. از این رو از محصول این گیاه برای تهیه غذای دام و کنجاله استفاده می‌شود. گیاه سویا از طریق سیستم ریشه‌ای خود نقش مهمی در بهبود خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک ایفا می‌کند.

معرفی گیاه سویا

گیاه سویا با نام علمی Glycine max یکی از گیاهان متعلق به خانواده بقولات یا Fabaceae می‌باشد که یک گیاه یک ساله محسوب می‌شود. این گیاه بومی نواحی شرق آسیاست که هم‌اکنون در سراسر جهان پراکنده شده و کشت می‌شود. سویا یک گیاه با ساقه عمودی و راست طبقه‌بندی می‌شود که می‌تواند تا ارتفاع 2 متر رشد کند. گل‌های این گیاه خودگشن بوده و به رنگ سفید یا متمایل به ارغوانی دیده می‌شود. رنگ دانه‌های این گیاه نیز بسته به نوع رقم آن می‌تواند متفاوت باشد و به رنگ‌های زرد، سبز، قهوه‌ای، سیاه و.. می‌توانند دیده شوند.

عملیات قبل از کاشت

سویا را می‌توان در طیف وسیعی از خاک‌ها کشت نمود. اسیدیته مطلوب این گیاه بین 5/5 تا 5/7 و حداکثر شوری مجاز نیز 5/5 دسی‌زیمنس معرفی شده است. در بهار باید زمین شخم خورده شود تا بقایای گیاهی حاصل از کشت قبلی در داخل خاک مدفون شوند.

انجام عملیات شخم بهاره در زمین‌هایی که خاک با بافت سنگین دارند اهمیت دارد چرا که پس از بارش‌های پاییزه و زمستانه که سبب گاورو شدن زمین شده‌اند، فرصتی بدست می‌آید تا تهیه زمین به خوبی انجام شود. در این عملیات پس از شخم، زمین دیسک زده می‌شود و کود و علفکش به خاک داده خواهد شد سپس با یک دیسک سبک موارد فوق را به خوبی در زمین پخش می‌کنند. در کشت تابستانه آماده‌سازی زمین معایبی دارد که از آن‌ها می‌توان به هزینه زیاد و خارج شدن سریع رطوبت خاک به دلیل دمای بالا و تاخیر در کاشت اشاره کرد از این رو در خاک‌های سبک، می‌توان کشت بدون خاک‌ورزی را در بقایای کشت قبلی انجام داد.

کاشت سویا

پیش از کاشت سویا، به منظور تامین ازت مورد نیاز این گیاه، از باکتری‌های مخصوصی به نام Bradirhizobium japonicum  استفاده می‌شود تا گره‌زایی بر روی ریشه سویا را تحریک کرده و نیتروژن مورد نیاز گیاه طی فرایندی که تثبیت نیتروژن نام دارد تامین خواهد کرد. برای این منظور، این باکتری‌ها در بسته‌بندی‌هایی فرآوری شده‌اند که با بذر مخلوط می‌شوند و سپس به خاک منتقل خواهند شد.

بذر مصرفی و عمق کاشت

بذر مصرفی بسته به نوع رقم، تراکم بوته و تاریخ کاشت متغییر است. معمولا ارقام تک شاخه نسبت به سایر ارقام با تراکم بیشتری کاشته خواهند شد. میزان بذر مصرفی با توجه به شاخص‌هایی همچون وزن هزاردانه، تیپ شاخه‌بندی ارقام و زمان کاشت بین 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار بیان شده است. عمق مناسب کاشت سویا نیز 3 تا 5 سانتی‌متر می‌باشد.

روش کاشت و فاصله کاشت

بهترین روش کاشت سویا برای انجام مناسب فرایندهای داشت مثل آبیاری، سله‌شکنی، مبارزه با آفات و.. روش کاشت ردیفی است. انجام کاشت ردیفی توسط ردیف‌کارهای مخصوص انجام می‌شود. فاصله گیاهان روی خطوط کاشت، 3 تا 8 سانتی‌متر و فاصله خطوط از هم در ارقام بهاره 50 تا 60 سانتی‌متر و در ارقام تابستانه 40 تا 50 سانتی‌متر توصیه می‌شود.

برای کاشت سویا بهترین تاریخ، برای سویای بهاره 15 اردیبهشت تا اواسط خرداد و در کشت تابستانه اواخر خرداد تا 15 تیرماه است.

تغذیه خاک

یکی از عوامل مهم در بهبود عملکرد و افزایش باردهی سویا، کوددهی و تغذیه آن است. به منظور تغذیه مناسب سویا باید تلفیقی از کوددهی‌های شیمیایی، آلی و زیستی بکار گرفته شود. به منظور بکارگیری بهینه از کودها باید براساس آزمون تجزیه خاک عمل کنید. توصیه عمومی برای تغذیه پیش از کشت سویا به شرح زیر است:

• بکارگیری کود زیستی حاوی باکتری محرک رشد به میزان نیم تا یک کیلوگرم در هکتار در کنار تلقیح ریزوبیومی به طور همزمان قبل از کاشت.
• کود اوره برای تامین نیتروژن مصرفی گیاه به میزان 30 تا 50 کیلوگرم در هکتار که باید 30 کیلوگرم در خاک‌های سنگین و 50 کیلوگرم در خاک‌های سبک قبل از کاشت استفاده شود.
• کودهای فسفات مثل سوپرفسفات تریپل قبل از کاشت به میزان 50 تا 100 کیلوگرم.
• کود پتاسیم مثل کود سولفات پتاسیم قبل از کاشت به میزان 100 تا 150 کیلوگرم.
• 200 کیلوگرم کود مرغی گرانوله به همراه 100 تا 150 کیلوگرم کود گوگردی در تلقیح با مایه تیوباسیلوس، قبل از کاشت.
• در مرحله 4 تا 6 برگی کود 20 20 20 به میزان 2 کیلوگرم در هکتار به صورت محلول‌پاشی.
• قبل از گلدهی استفاده از کود آهن، روی و منگنز به صورت کلاته به میزان 2 کیلوگرم در هکتار محلول‌پاشی شود.
• در زمان تشکیل غلاف کودهای کامل NPK که میزان پتاسیم بالایی دارند به مقدار 3 کیلوگرم در هکتار استفاده شود.

عملیات داشت سویا

1. آبیاری:

آبیاری مناسب گیاه سویا، می‌تواند میزان عملکرد را تا دو برابر افزایش دهد و کیفیت آن را نیز بهبود ببخشد. نیاز آبی گیاه سویا بسته به شرایط اقلیمی و طول دوره رشد بین 400 تا 550 میلی‌متر در فصل می‌باشد. نیاز آبی گیاه سویا در مراحل رشد رویشی و رسیدگی نسبت به مراحل گلدهی، توسعه غلاف و پر کردن دانه سویا کمتر است. بیشترین میزان آب مصرفی گیاه سویا در مرحله رشد زایشی آن است که در حدود 60 تا 70 درصد از کل آب مصرفی در یک فصل است.

آبیاری بیش ار حد گیاه سویا در مراحل رشد رویشی سبب افزایش رشد اندام‌های رویشی گیاه شده و نه تنها سبب افزایش عملکرد نمی‌شود بلکه نیاز غذایی و آبی را زیادتر کرده و در مواردی منجر به کاهش عملکرد نیز خواهد شد.

در صورتی که خاک در مرحله کاشت رطوبت لازم را داشته باشد نیاز به آبیاری نخواهد بود در غیر این صورت آبیاری با باران مصنوعی بعد از کاشت و یا غرقاب کردن زمین پیش از کاشت لازم خواهد بود. لازم به ذکر است که در مراحل حساس رشدی مثل پر کردن دانه‌ها، تشکیل غلاف و گلدهی باید آبیاری مناسب و در میزان نیاز آبی گیاه انجام شود تا عملکرد گیاه کاهش نداشته باشد.

2. آفات و بیماری‌های سویا:

گیاه سویا در مزارع در مختلف توسط آفات گوناگونی مورد حمله قرار می‌گیرد. در این بخش به معرفی چند مورد از مهمترین آفات این گیاه و روش‌های کنترل آن‌ها خواهیم پرداخت:

• کرم‌های برگخوار کارادرینا:

این آفت که با نام برگخوار چغندر نیز شناخته می‌شود در مرحله لاروی از برگ‌های طیف وسیعی از گیاهان زراعی و علف‌های هرز تغذیه می‌کند. در صورت نیاز به سمپاشی از سموم بیولوژیک مثل بایولپ یا بی‌تی استفاده کنید. سمومی مثل تری‌کلروفن و یا کلرپیریفوس نیز در کنترل این آفت موثر خواهند بود.

• تریپس:

این آفت، حشره‌ای در اندازه بسیار کوچک است که در سطح پشت برگ‌ها مستقر می‌شود و از شیره گیاهی تغذیه می‌کنند. برای کنترل این آفت سم دیمتوات مناسب است.

• کنه تارتن دو نقطه‌ای:

این آفت نیز با تغذیه از شیره گیاهی و ایجاد ساختارهایی شبیه تار عنکبوت سبب ضعف شدیدگیاه و آلوده شدن سطح سبز گیاه به آلودگی‌های مختلف می‌شود. برای کنترل این آفت می‌توانید از سمومی مثل هگزی‌تیازوکس و یا فن پیروکسی میت استفاده کنید.

یکی از مهمترین بیماری‌هایی که کشت سویا را با محدودیت مواجه می‌کند، پوسیدگی زغالی است که عامل آن قارچی با نام علمی Macrophomina phaseolina است. این قارچ در مرحله جوانه‌زنی بذرها مانع از رشد و جوانه‌زنی خواهد شد و در مرحله افزایش رشد، سبب تغییر رنگ بافت آوندی ریشه و ساقه، تغییر رنگ و سیاه شدن ناحیه طوقه و ساقه و پیری زودرس و پژمردگی گیاه ظاهر می‌شود.

این قارچ بذرزاد و خاکزاد است و در خاک و بقایای گیاهی به صورت ریز سختینه‌هایی باقی‌می‌ماند. از عوامل تشدید بیماری می‌توان تنش خشکی، گرما، حساسیت رقم به بیماری، تاریخ کاشت، فاصله بین ردیف‌ها و.. را نام برد. برای کنترل این بیماری باید از ارقام مقاوم، بذرهای عاری از بیماری، جلوگیری از بروز تنش خشکی، کنترل بیولوژیک، تناوب زراعی و.. استفاده کرد.

برداشت سویا

اگر این گیاه در تاریخ مقرر خود کشت شود، در اواسط مهرماه تا اواخر آبان می‌توان برداشت را انجام داد. از علائم آغاز برداشت می‌توان ریزش برگ‌ها، تغییر رنگ کامل غلاف‌ها و سفت شدن دانه‌ها را نام برد. فرایند برداشت نیز به دو صورت دستی و مکانیزه انجام خواهد شد.

در هر دو حالت برداشت دستی و مکانیزه باید از برداشت در هوای بارانی و یا بلافاصله پس از بارش باران خودداری کرد. برای برداشت سویا رطوبت ایده‌آل دانه‌ها باید بین 12 تا 13 درصد باشد. دمای مناسب برای انبار کردن محصول سویا کمتر از 10 درجه سلسیوس و محیطی عاری از رطوبت می‌باشد.

جمع‌بندی

سویا یکی از محصولات اقتصادی و مهم در بسیاری از زمینه‌هاست که تولید و بهره‌برداری مناسب از آن می‌تواند آورده اقتصادی مناسبی برای کشاورزان داشته باشد. در این مطلب به معرفی این محصول پرداخته شد و روش‌های کاشت، داشت و برداشت آن نیز به اختصار شرح داده شد تا با این محصول و روش‌های مدیریت مزرعه برای برداشت بهینه آن بیشتر آشنا شوید.