سیاهک معمولی ذرت و راه های جلوگیری و مقابله با آن

آفات و بیماری های گیاهان مختلف در طول سالیان سال و از زمانی که انسان با کشاورزی آشنا شده است موجب خسارت به محصول حاصل از کشت گیاهان مختلف شده است از این بین در برخی موارد خسارت آفت یا بیماری، در برخی سال ها بیشتر بوده و سبب بروز خسارت شدید شده است. بروز قحطی در اثر آفات و بیماری های گیاهی در زندگی بشر یک موضوع شناخته شده است. اهمیت شناخت این بیماری ها و آفات مخرب در جوامع امروزی و بخصوص در کشورهایی که در حال توسعه هستند و نیاز به مواد غذایی بالایی دارند بسیار بیشتر است چرا که در صورت بروز خسارت جبران ناپذیر به محصول کشاورزی باید برای مدیریت آن و تامین نیاز جامعه هزینه های زیادی پرداخت نمود. شناخت عوامل خسارت زا در برخی محصولات بخصوص غلات مثل گندم، برنج، ذرت، جو و.. که نقش مستقیمی در تغذیه انسان دارند از سایر موارد اهمیت بیشتری دارد چرا که در صورت عدم مدیریت عوامل خسارت زا در این محصولات، راندمان تولید بسیار کاهش خواهد داشت و خسارت به شکلی شدید به جامعه وارد خواهد شد.

در این مطلب به بررسی یکی از بیماری های مهم ذرت می پردازیم تا با آن بیشتر آشنا شده و به بهترین شکل آن را مدیریت کنید.

معرفی ذرت

گیاه ذرت با نام علمی Zea mays شناخته می شود و یک گیاه یک ساله می باشد. این گیاه تنها از یک ساقه تشکیل شده است که می تواند تا ارتفاعی در حدود 1.2 تا 4 متر نیز رشد کند. برگ های این گیاه باریک و کشیده است و به صورت متناوب از روی محل گره ساقه نشات می گیرد. گیاه ذرت یک گیاه تک لپه و متعلق به خانواده گندمیان (Poaceae) می باشد. این گیاه گل های نر و ماده جدا روی هر بوته دارد. گل آذین نر در انتهای ساقه و گل آذین ماده در پایین گل آذین نر تشکیل می شود. گل آذین نر پس از تشکیل شدن، رشته هایی را تولید می کند که حاوی دانه گرده برای گرده افشانی گل ماده هستند. دانه های گرده گیاه ذرت توانایی ایجاد آلرژی را دارند اما چون به ندرت به فواصل دورتر پخش می شوند برای افراد حاضر در مزرعه مشکلی ایجاد نخواهد شد.

گرده افشانی گیاه ذرت به وسیله باد انجام خواهد شد. گل آذین ماده پس از تشکیل شدن، دانه های ذرت را ایجاد می کنند که این دانه ها برای مقاصد مختلف اعم از تغذیه انسان و یا دام استفاده خواهند شد.

گیاه ذرت بومی نواحی آمریکای جنوبی بخصوص مکزیک می باشد. این گیاه در حدود 9 هزار سال پیش توسط بومیان نواحی مکزیک و جنوب آن از شکل وحشی به صورت اهلی درآورده شد و پس از سالیان سال به سایر نقاط جهان پخش شد و به عنوان گیاه زراعی با ارزش مورد استفاده قرار گرفت.

گیاه ذرت به عنوان یک گیاه بومی در ایران شناخته نمی شود اما با پیشرفت کشاورزی در کشور، این محصول نیز سطح زیر کشت قابل ملاحظه ای در کشور دارد. با توجه به این موارد توجه لازم به آفات و بیماری های تهدید کننده این محصول مهم ضرورت دارد.

معرفی بیماری سیاهک معمولی ذرت

یکی از بیماری های شایع ذرت در مناطق کشت و کار این محصول در نقاط مختلف کشور در کنار سایر بیماری ها، بیماری سیاهک معمولی ذرت است. سیاهک معمولی ذرت در زبان انگلیسی با نام Common snut شناخته می شود و برای سالیان متوالی در دنیا و ایران شناخته شده است.

در بسیاری از مناطق ذرت کاری دنیا، محصول نهایی ممکن است خسارت شدیدی را متحمل شود و در صورت مساعد بودن شرایط محیطی برای بیماری، درصد زیادی از خوشه ها از بین خواهند رفت. در کشور ما در سال های اخیر گسترش این بیماری شیوع قابل ملاحظه ای یافته است و از آن جایی که این عامل به خوشه ها و دانه های آن مستقیما حمله می کند در مناطقی که ذرت با هدف برداشت بذر کشت می شود اهمیت بیشتری پیدا کرده است.

براساس بررسی های انجام شده این بیماری در استان های فارس، کرمانشاه، اصفهان، قزوین، کرمان و اردبیل در مناطق ذرت کاری شیوع داشته و خسارتی در حدود 4 تا 6 درصد به محصول نهایی وارد کرده است. عامل این بیماری در مناطق ذرت کاری با هدف برداشت بذر در مزارع استان فارس و دشت مغان جداسازی و شناسایی شده است.

علائم بیماری سیاهک معمولی ذرت

عامل بیماری سیاهک معمولی ذرت بر روی اندام های هوایی این گیاه سبب بروز گال خواهد شد. این گال ها روی خوشه، برگ و ساقه تشکیل می شوند و سبب بروز خسارت خواهند شد. گال های تشکیل شده سبب کاهش عملکرد نهایی در گیاه می شوند که این کاهش عملکرد با توجه به شدت بیماری متفاوت است.

کاهش عملکرد گیاه در صورت ابتلا به آن با توجه به سن گیاه، محل وقوع آلودگی روی گیاه و نیز تعداد گال های ایجاد شده متغییر است. شدت بیماری در بخش های جوان گیاه که به صورت شدید رشد می کنند بیشتر از سایر نقاط گیاه است. ظهور گال های مختلف روی بلال ها می تواند تا 100 درصد خسارت را به بار بیاورد. کاهش وزن 35 درصدی بلال های آلوده نسبت به بلال های سالم در اثر این بیماری ارزیابی شده است.

گال ها در ابتدای ظهور و تشکیل شدن به اندازه یک نخود هستند ولی نهایتا به قطر 15 سانتی متر می رسند. به طور معمول، گال ها در انتهای خوشه تشکیل می شوند اما ممکن است در سایر نقاط خوشه نیز دیده شوند. ممکن است کل خوشه بلال توسط گال های سیاهک پوشیده شوند که در این حالت روی بلال مملو از ریسه های قارچی خواهد شد که سلول های گیاهی در اثر این قارچ تحریک به تقسیم خواهند شد و تورم یا گال پدید خواهد آمد. در درون گال ها پر از تلیوسپورهای (اسپور یا هاگ های جنسی تشکیل شده توسط سیاهک ها) سیاه رنگ قارچ است که عامل تکثیر این قارچ محسوب می شود و با رسیدن به مرحله بلوغ خود پوشش گال را پاره کرده و به هوا پخش خواهند شد. در صورت مساعد بودن شرایط این تلیوسپور ها ممکن است مجددا روی یک گیاه دیگر به همان شکل بیماری را ایجاد کنند و به این ترتیب بیماری در یک مزرعه یا منطقه گسترش خواهد داشت.

معرفی عامل بیماری سیاهک معمولی ذرت

عامل بیماری سیاهک معمولی ذرت قارچ Ustilago zea می باشد که متعلق به گروه قارچی بازیدیومیست هاست. این قارچ میسلیوم (ریسه) بی رنگ دارد و در بخش درونی آن دیواره بین سلول ها دیده می شود. تلیوسپورهای این قارچ در اندازه ای در حدود 8 تا 11 میکرومتر بوده و در بخش خارجی خود برجستگی های خار مانندی دارد.

چرخه بیماری سیاهک معمولی ذرت

شروع آلودگی اولیه با احتمال بالا از اسپورهای سال قبل است که با مساعد شدن شرایط در ابتدای بهار در خاک جوانه زنی می کنند. قارچ عامل بیماری به صورت تلیوسپور می تواند در خاک و اندام گیاهی زمستان را سپری کند و همچنین دو تا سه سال در خاک به صورت زنده باقی بماند و به محض مساعد شدن شرایط جوانه زنی داشته باشد.

بروز آلودگی های بعدی در طول فصل در اثر اسپورهای تولید شده توسط آلودگی های اولیه است. اسپورهای اولیه با باد به سایر مناطق پخش شده و به محض استقرار روی بافت گیاهی مستعد جوانه زده و آلودگی را آغاز می کند.

قارچ عامل بیماری از طریق روزنه های هوایی، زخم های روی بافت گیاهی که ممکن است ناشی از تگرگ، عملیات زراعی، آفات و.. باشند وارد گیاه شده و بیماری را آغاز کند. در صورتی که بلال به مرحله ای از رشد برسد که بافت آن کمی سفت شود از این بیماری در امان خواهد ماند. تحقیقات نشان داده است که شرایط خشکی و دمای بین 26 تا 34 درجه سلسیوس برای گسترش این بیماری مناسب تر است. شدت این بیماری در فصول خشک سال شدیدتر از فصل های مرطوب می باشد.

مدیریت بیماری سیاهک معمولی ذرت

برای مدیریت بیماری سیاهک معمولی ذرت راهکار شیمیایی بخصوصی وجود ندارد و تلفیقی از روش های مدیریتی به کاهش این بیماری کمک خواهد کرد. روش های مدیریت این بیماری به شرح زیر می باشند:

• ارقام مقاوم:

استفاده از ارقامی که نسبت به این بیماری مقاومت نشان می دهند مناسب تر از ارقام حساس می باشد. به دلیل تغییرپذیری زیاد بیمارگر، توسعه ارقام کاملا مقاوم امکان ناپذیر می باشد. ارقام ذرت شیرین نسبت به این بیماری حساسیت زیادی دارند.

• ضدعفونی بذرها:

با ضدعفونی کردن بذر ذرت مورد استفاده می توان شدت بیماری را تا حد کمی کاهش داد. این بیماری بذر زاد نیست و ضدعفونی کردن بذر بیشتر به لحاظ بهداشت کشاورزی اهمیت دارد. انجام این کار بیشتر مانع از گسترش بیماری خواهد شد.

• عملیات زراعی صحیح:

طی انجام فرایندهای زراعی بخصوص فرایندهای داشت، باید از ایجاد آسیب به بوته ها بخصوص در ناحیه ریشه و برگ ها جلوگیری کرد. قارچ عامل بیماری به راحتی می تواند از این محل ها به گیاه نفوذ کرده و بیماری ایجاد کند.

• مبارزه با آفات:

برخی آفات می توانند سبب بروز آسیب های مختلف به بخش های گیاهی شوند. استفاده از ارقام مقاوم به آفات مختلف و یا استفاده از روش های تلفیقی مدیریت آفات در کنار روش های شیمیایی مثل کاربرد حشره‌کش های مناسب می تواند مانع از این آسیب شود و راه ورود قارچ بیمارگر به گیاه مسدود شود.

• تغذیه گیاهی مناسب:

تغذیه گیاهی متعادل و همچنین پرهیز از استفاده بیش از اندازه از کودهای ازته بالا سبب افزایش مقاومت بافت گیاهی به این بیماری خواهد شد. با رسیدن بافت گیاهی و سخت شدن آن، قارچ عامل سیاهک معمولی قادر به نفوذ به بافت گیاه نخواهد بود و گیاه از این بیماری در امان خواهد بود. استفاده از کودهای ازته زیاد سبب می شود تا گیاه بافت های آبدار و گوشتی بیشتری تولید کند که این بافت ها مستعد آلوده شدن می باشند. استفاده از کودهای فسفات مثل سوپر فسفات تریپل و یا دی آمونیوم فسفات سبب کاهش بیماری خواهد شد. کودهای دامی آلوده به بذرهای آلوده به قارچ عامل سبب گسترش بیماری خواهد شد.

• بهداشت زراعی:

در صورت وقوع آلودگی بهتر است تا بوته آلوده حذف شده و یا بقایای گیاه آلوده جمع آوری و از بین برده شود تا از گسترش آلودگی جلوگیری شود. ابزارآلات کشاورزی آلوده به تلیوسپور این قارچ می توانند سبب گسترش بیشتر آلودگی در مزرعه شوند باید پیش از ورود این ابزارها به مزرعه اقدام به تمیز کردن آن ها نمود.

جمع‌بندی

در این مقاله بیماری سیاهک معمولی ذرت به عنوان یکی از بیماری های مهم ذرت شرح داده شد و روش های مدیریت آن نیز بررسی شد تا با این بیمای بیشتر آشنا شده و در صورت مواجه با آن بتوانید روش مدیریتی مناسبی را در پیش بگیرید.