مدیریت تغذیه درخت خرما
مقدمه
درخت خرما که با اسم نخل در زبان فارسی شناخته می‌شود دارای 1500 رقم در سراسر دنیاست که حدود 400 رقم آن در ایران شناخته شده است. کشت این محصول در مناطق خشک و نیمه خشک اهمیت اقتصادی بسیار بالایی دارد و اقتصاد مردم بسیاری از مناطق جنوبی کشور به این محصول با ارزش وابسته است. درخت خرما علاوه بر ارزش اقتصادی و غذایی بالایی که دارد نیاز کمی به منابع آبی دارد و از این جهت نیز قابل توجه می‌باشد.
خرما محصول مناطق گرمسیری است ولی با این حال در مناطق نیمه گرمسیری نیز کشت می‌شود. کشت خرما در شرایط اقلیمی میسر است که زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم و خشک داشته باشند تا میوه آن به مرحله رسیدگی کامل برسد. از زمانی که گرده افشانی آغاز می‌شود و تا برداشت میوه به مدت 5 تا 7 ماه نباید رطوبت بیش از اندازه و یا بارندگی زیادی وجود داشته باشد.
نیازهای محیطی خرما
درجه حرارت، آب، نور، باران، باد، جنس خاک و.. از مهمترین جنبه‌های محیطی برای رشد مناسب نخل و تولید محصول با کیفیت محسوب می‌شوند.
درجه حرارت‌های بالا در مناطقی که تحت کشت خرما هستند ناشی از رطوبت نسبی پایین، طول روز بلند در تابستان و آفتاب تند و شدید می‌باشد که برای تعیین این شاخص‌ها در محلی جدید بررسی‌های لازم باید انجام گیرند.
مناطقی که باران‌های زمستانه خوبی دارند برای کشت خرما مناسب هستند چرا که این موضوع سبب شسته شدن بخشی از نمک‌های موجود در خاک این مناطق خواهد شد.
رطوبت نسبی هوا نقش مستقیمی بر کیفیت میوه دارد. در نواحی که رطوبت نسبی بالایی دارند میوه‌های خرما نرم شده و به هم می‌چسبند اما در نواحی خشک و با رطوبت کم میوه‌ها سفت و خشک خواهند بود.
برخلاف سایر درختان میوه که ممکن است در برابر جریان‌های باد آسیب ببینند درخت خرما مقاومت بالایی در برابر باد از خود نشان می‌دهد. همانطور که گفته شد درخت خرما در برابر تابش شدید نور خورشید نیز از خود مقاومت نشان می‌دهد.
یکی از مهمترین شاخص‌های محیطی برای کشت خرما، آب است. درخت خرما نسبت به سایر درختان میوه نیاز آبی کمتری دارد اما برای اینکه یک نخل محصول مناسبی تولید کند نیاز به آب فراوان دارد. به صورت کلی برای تولید محصول مناسب رطوبت نسبی خاک و شرایط تامین آب مورد نیاز گیاه باید در شرایط معتدل باشد.
درخت خرما به لحاظ نیاز خاکی گیاهی با دامنه سازگاری بالا محسوب می‌شود و در هر نوع خاکی از شن خالص گرفته تا خاک‌های سنگین و رسوبی که توانایی استقرار نخل را داشته باشد و نیازهای معدنی و اولیه نخل را فراهم آورد توانایی رشد دارد. بهترین بافت خاک برای نخل خرما خاک‌هایی عمیق است که زه‌کش خوبی دارند و مواد آلی آن‌ها نیز در وضعیت مطلوبی قرار دارد و همچنین توانایی نگهداری آب آن‌ها نیز خوب باشد.
عناصر غذایی ضروری برای رشد خرما
به صورت عمومی 17 عنصر برای رشد مناسب گیاه و تولید محصول ایده‌آل تعریف شده است که در خصوص خرما نیز این موضوع صادق است. در این بخش به معرفی مهمترین آن‌ها و روش‌های تامین آن برای درخت خرما خواهیم پرداخت:
- نیتروژن:
یکی از مهمترین عناصری که در رشد، گلدهی، تعداد و اندازه میوه‌ها موثر است عنصر نیتروژن است. رشد رویشی درخت به صورت مستقیم با تامین عنصر نیتروژن در ارتباط است و گلدهی و تولید میوه توسط درختان جوان وابسته به گسترش تاج آن‌هاست و این موضوع نیز توسط فرم‌های مختلفی از نیتروژن تامین خواهد شد.
در درخت خرما برگ‌های جوان بیشتر از برگ‌های پیر نیتروژن ذخیره دارند و در برگچه‌ها بیشتر از محور اصلی برگ‌ها نیتروژن وجود دارد.
در صورت بروز کمبود نیتروژن در درخت خرما برگ‌های پایینی آن زرد شده و در شرایط کمبود شدید این زردی به برگ‌های بالاتر نیز گسترش خواهد داشت و در نهایت برگ‌ها قهوه‌ای و خشک خواهند شد و رشد درخت کاهش می‌یابد.
- فسفر:
یکی دیگر از مهمترین عناصر مورد نیاز برای رشد درختان میوه و به صورت کلی تمامی گیاهان، عنصر فسفر است. عنصر فسفر در صورتی که غلظت عناصری مثل پتاسیم و یا نیتروژن در حد قابل قبولی باشد می‌تواند سبب بالاتر رفتن شاخص‌های کیفی میوه شود.
در شرایط کمبود عنصر فسفر در درخت خرما، علائم ابتدا در برگ‌های پایینی این درخت ظاهر خواهد شد. رنگ برگ‌ها در این شرایط به رنگ سبز متمایل به آبی تغییر خواهد کرد و می‌توان در این حالت نقاط ارغوانی را روی برگ مشاهده کرد. در نهایت برگ‌ها به صورت برنزه در خواهند آمد و از انتها شروع به خشکیدن خواهند کرد تا تمام برگ خشک شود.
- پتاسیم:
یکی از مهمترین عناصری که در افزایش کیفیت محصول و همچنین مقاومت گیاه به آفات و بیماری‌ها نقش دارد عنصر پتاسیم است. این عنصر بعد از نیتروژن بیشترین جذب را در گیاه دارد. در درخت خرما محلول پاشی ترکیب سولفات پتاسیم سبب کاهش درصد خشکیدگی میوه‌ها در اثر عارضه پژمردگی خوشه می‌شود.
علائم کمبود عنصر پتاسیم نیز از برگ‌های پایینی درخت خرما شروع می‌شود و علائم آن در گونه‌های مختلف خرما متفاوت است. در خصوص نخل خرما برگ‌های پایینی به رنگ نارنجی کم رنگ یا قهوه‌ای تیره در خواهند آمد. در شرایط کمبود شدید انتها و حاشیه برگ‌ها دچار سوختگی می‌شود.
در مناطقی از قبیل کهنوج و جیرفت در سال‌های اخیر کمبود پتاسیم در نخل‌های آن مناطق قابل مشاهده است و استفاده از کودهای پتاسیم ضروری است.
- کلسیم:
کلسیم یکی از عناصر ریزمغذی در تغذیه گیاهی محسوب می‌شود که به میزان زیادی در خاک وجود دارد. محلول‌پاشی کلرور کلسیم با افزایش میزان کلسیم در برگ‌ها سبب کاهش قابل ملاحظه خشکیدگی میوه‌ها می‌شود. در نواحی که خشکی و شوری بالایی دارند نیترات کلسیم به کلرورکلسیم ترجیح داده می‌شود.
کمبود کلسیم در برگ‌های جوان نمایان خواهد شد و برگ‌ها کوچک و بدشکل شده و به رنگ سبز تیره در خواهند آمد. رشد برگ‌ها در این حالت کاهش خواهد داشت و در شرایط کمبود شدید کلسیم برگچه‌های روی برگ‌های جوان خشک خواهند شد.
- گوگرد:
در خاک گوگرد به صورت آلی و غیر آلی وجود دارد. کاربرد گوگرد در خاک گیاه به دلیل اکسایش خاک سبب کاهش موضعی اسیدیته ناحیه ریزوسفر ریشه می‌شود و این موضوع جذب سایر عناصر از جمله آهن، فسفر، روی و.. را بهبود می‌بخشد.
کاربرد گوگرد پودری به همراه مایه تلقیح تیوباسیلوس به میزان 500 گرم به همراه 25 کیلوگرم گوگرد در تغذیه نهال‌های سه تا پنج ساله افزایش معنی دار شاخص‌های رشدی از قبیل طول برگ، تعداد و طول برگچه و ارتفاع نهال و .. را درپی داشت.
کمبود عنصر گوگرد برخلاف عنصر نیتروژن در برگ‌های جوان‌تر ظاهر خواهد شد. کمبود این عنصر در خرما به صورت زردی یکنواخت برگ‌ها و کاهش اندازه برگ‌ها ظاهر می‌شود.
- آهن:
این عنصر به صورت زیادی در پوسته زمین یافت می‌شود. جذب آهن با افزایش اسیدیته و یا افزایش غلظت کلسیم و فسفر کاهش خواهد داشت. پایین بودن تهویه خاک، بالا بودن فسفر در خاک، درجه حرارت بالا، مصرف زیاد کودهای حیوانی در خاک قلیایی، پایین بودن میزان آهک خاک و.. از دلایلی هستند که سبب بروز کمبود آهن خواهند شد.
در صورت بروز کمبود آهن برگ‌های جوان علائم آن را آشکار می‌کنند که ابتدا رگبرگ‌ها سبز باقی می‌مانند و بافت میانی رگبرگ‌ها زرد خواهد شد و در نهایت تمام برگ و بخش‌های پایینی گیاه زرد خواهد شد.
برای رفع کمبود آهن می‌توان از فرم‌های غیر آلی که شامل سولفات آهن II ، سولفات آهن III و.. استفاده کرد که نتیجه استفاده از آن‌ها چندان رضایت بخش نیست. راه دیگر تامین آهن استفاده از فرم‌های آلی آهن که شامل کلات‌های آهن است می‌باشد. از این کلات‌ها می‌توان به EDTA, EDDHA, DPA, CDTA, HEDTA, EDTA اشاره کرد. محلول‌پاشی فرم‌های کلاته مقرون به صرفه تر هستند و همچنین در صورت استفاده از آبیاری قطره‌ای استفاده از آهن در آب آبیاری نیز توصیه می‌شود.
- روی:
میزان این عنصر ریزمغذی در بافت گیاهی کم است و مقدار آن در خاک به فرم‌های روی در خاک، نوع گیاه و اندام مورد مطالعه تغییر می‌کند.
در شرایط کمبود روی علائم آن ابتدا در برگ‌های جوان ظاهر می‌شود و زردی بین رگبرگی از علائم آن است. با تشدید کمبود روی در خرما نوک برگچه‌ها دچار خشکیدگی خواهد شد تا اینکه کل برگ خشک شود.
توصیه کودی در زمان کاشت
در زمان کاشت نهال و یا پاجوش نخل خرما، باید در انتخاب محل کاشت به لحاظ جنس خاک توجه نمود. در زمان کاشت باید چاله‌ای به عمق مناسب حفر نمود و به میزان 10 تا 15 کیلوگرم کود دامی کاملا پوسیده و خشک استفاده کرد. به همراه کود دامی باید به میزان 700 گرم کود سوپرفسفات، 15 کیلوگرم گچ (در صورتی که خاک سدیم بالایی وجود داشته باشد)، 25/1 کیلوگرم سولفات آمونیوم و 08/1 کیلوگرم سولفات پتاسیم با خاک سطحی و مجموعا 300 گرم سولفات روی، سولفات آهن و سولفات منگنز مخلوط نمود تا چاله پر شود.
سولفات آمونیوم و سولفات پتاسیم را می‌توان با خاک سطحی مخلوط نمود و مورد استفاده قرار داد و یا بعد از کاشت نهال با آب آبیاری استفاده کرد.
برای جلوگیری از سوختن ریشه‌های نخل خرما در زمان کاشت در خصوص استفاده از کودهای سولفات پتاسیم و سولفات آمونیوم موارد زیر را رعایت کنید:
300 گرم سولفات پتاسیم چهار هفته بعد از کاشت استفاده شود و چهار هفته بعد مجددا تکرار شود. 200 گرم سولفات آمونیوم در شش هفته بعد از کاشت استفاده شود و 6 هفته بعد مجددا تکرار شود.
کودها باید 20 سانتی‌متر پایین‌تر از محل استقرار ریشه قرار بگیرند.
توصیه کودی بعد از کاشت
به صورت کلی باید همه کودهای فسفر و پتاسیم و نصف تا ثلث کودهای نیتروژنی از اواسط تا اواخر زمستان و زمانی که سرمای زمستان به پایان رسیده استفاده کرد. در خاک‌های سنگین نصف کود نیتروژنی همراه با فسفر در زمستان و نصف دیگر در بهار استفاده شود.
در خاک‌های سبک ثلث کود نیتروژنی در زمستان و بقیه در بهار به صورت سرک مصرف شود.
به منظور تامین عناصر غذایی نخل خرما از منابع کودی زیر می‌توان استفاده کرد:
سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم، و اوره. به عنوان کودهای نیتروژنه.
سوپرفسفات تریپل و فسفات آمونیوم به عنوان کودهای فسفره.
سولفات پتاسیم به عنوان کود پتاسیم.
جمع‌بندی
در این مقاله به معرفی درخت خرما و نیازهای محیطی و غذایی آن پرداخته شد و نحوه کوددهی آن پیش از کاشت و پس از کاشت نیز به اختصار شرح داده شد تا با این درخت ارزشمند و نیازهای آن بیشتر آشنا شوید و بتوانید این نیازها را بهتر رفع کنید تا محصولی با کیفیت داشته باشید.
