شناسایی آفت سرخرطومی جالیز و راه های مقابله با آن

گیاهان جالیزی از قبیل خربزه، هندوانه، طالبی، خیار و کدو در ایران در بسیاری از استان ها در تمامی فصول کشت می شود و حتی در برخی مناطق به عنوان منبع درآمد اصلی مردم آن منطقه در نظر گرفته می شود. یکی از آفات مخربی که هر ساله در مناطق مختلف ایران به محصولات جالیزی خسارت زیادی وارد می کند سرخرطومی جالیز است. این آفت می تواند سالانه تا بیش از 70 درصد خسارت به بار بیاورد و به علت اینکه این آفت در سال چند نسل تولید می کند مهار آن یکی از معضلات کشاورزان است. به دلیل چند نسلی این آفت زارعین در چند نوبت از سموم مختلف استفاده می کنند تا موفق به مهار نسبی آفت شوند که این موضوع علاوه بر آسیب های زیست محیطی سبب به خطر افتادن سلامت انسان نیز خواهد شد. در این مقاله به معرفی آفت سرخرطومی جالیز و راه های مقابله با آن پرداخته خواهد شد.

معرفی سرخرطومی جالیز

سرخرطومی جالیز با نام علمی Acythopeus curvirostris persicus شناخته می شود که متعلق به خانواده سوسک های سرخرطومی یا Curculionidae است. مراحل مختلف رشدی این آفت که برای شناسایی آن اهمیت دارد به شرح زیر می باشد:

• مرحله تخم:

تخم های سرخرطومی جالیز به شکل بیضی و به رنگ سبز کاملا روشن در ابتدای تخمگذاری و پس از مدتی به رنگ سفید روشن تغییر خواهد کرد. اندازه تخم ها در طول 5/0 میلی متر طول و 2/0 میلی متر عرض می باشد.

• مرحله لاروی:

لاروهای این آفت به صورت خمیده و با سر قرمز دیده می شود. اندازه این لاروها در حدود 4 میلی متر می باشد. لب ها و آرواره بالای این لارو قرمز مایل به قهوه ای می باشد.

• شفیره:

شفیره این حشره آفت به رنگ سفید و به طول 5 میلی متر و عرض 3 میلی متر دیده می شود.

• حشره بالغ:

حشره بالغ طول آن به اندازه 2 میلی متر و رنگ آن کاملا سیاه و پوشیده از فرورفتگی فراوان است. این فرورفتگی ها به اندازه ای است که در کل بدن حتی پاهای حشره نیز دیده می شود. خرطوم این حشره باریک، بلند و کمی خمیده است. بالپوش های این حشره به انتهای بدن نمی رسند. بال های این حشره کاملا رشد کرده و حشره بالغ قابلیت پرواز دارد.

پراکندگی سرخرطومی جالیز در ایران

سرخرطومی جالیز و خسارت ناشی از آن برای اولین بار در ایران توسط زاوردنی در سال 1903 در انارک اصفهان گزارش شد. این آفت همچنین در مناطقی مثل شمال زاهدان، اهواز، شیراز، مشهد، اردبیل، زابل، جیرفت، ساوه و ورامین نیز به صورت خسارت زا گزارش شده است. میزبان وحشی این حشره آفت هندوانه ابوجهل است و این خانواده به صورت انحصاری از گیاهان خانواده کدوییان یا Cucurbitaceae مثل کدو، هندوانه، خربزه، طالبی، خیار و.. تغذیه می کند.

چرخه زندگی سرخرطومی جالیز

سرخرطومی جالیز در طول سال در منطقه استان فارس تا سه نسل تولید می کند و اگر شرایط محیطی مساعد باشد نسل چهارم این آفت ایجاد می شود. یکی از مشکلات مبارزه با این آفت تعداد نسل زیاد آن در طول یک فصل زراعی می باشد. زمستان گذرانی این حشره به صورت حشره کامل در داخل میوه های خشک شده و رها شده در مزرعه و یا اطراف آن است.

حشره کامل از حفره های شفیرگی موجود در میوه های خشک شده در اوایل بهار همزمان با تشکیل شدن میوه های هندوانه ابوجهل در طبیعت و در مزارع نیز همزمان با پیدایش میوه های جالیز می باشد به طوری که در طبیعت این حشره در اواخر اردیبهشت ماه روی هندوانه ابوجهل در طبیعت و در اواخر خرداد ماه روی گیاهان جالیزی دیگر دیده می شود.

حشرات بالغ خارج شده از سوراخ شفیرگی در بهار، همزمان با تشکیل میوه ها، میوه هایی که به اندازه فندق و یا بزرگتر از آن هستند و پوستی نازک و شاداب دارند انتخاب می کنند. این حشرات از این میوه ها مقداری تغذیه می کنند و پس از مدتی روی آن ها تخمگذاری خواهند کرد. تخمریزی پس از جفتگیری انجام می شود که عموما یک تا دو روز پس از تغذیه این عمل انجام می شود. تخمگذاری در سمت سایه میوه، همان محل جفتگیری انجام می شود و روی هر میوه یک جفت حشره نر و ماده فعال بوده و تخمگذاری می کنند اما ممکن است به ندرت دو جفت حشره نیز روی یک میوه دیده شود.

فرایند تخمگذاری در این حشره منحصر به فرد است، حشره ماده پس از آماده شدن و انتخاب محل تخمگذاری، با خرطوم خود سوراخی روی پوست میوه به عمق سه میلی متر ایجاد می کند و یک تخم روی لبه سوراخ می گذارد. این شکل از تخمگذاری به این دلیل است که لارو سن اول پس از خروج از تخم به راحتی و با یک مرحله خزیدن به سمت گوشت میوه حرکت کرده و تغذیه را آغاز کند.

حفره تخمگذاری پس از مدتی مسدود می شود اما سلول های حاشیه آن دچار آسیب دیدگی می شوند و رشد خود را مطابق سایر نقاط میوه از دست می دهند در نتیجه این اتفاق شاهد خمیدگی، پیچش و بدشکلی در میوه خواهیم بود و میوه شکل اولیه و ایده آل خود را از دست خواهد داد.

حشره ماده در حین فرایند تخمگذاری با کمک خرطوم خود محل تخمگذاری جدید را مشخص می کند و این عمل همزمان انجام می شود. بر روی میوه هندوانه آلوده می توان تا 38 محل تخمگذاری مشاهده کرد اما سوراخ های تغذیه حشره قابل شمارش نیستند.

علائم خسارت سرخرطومی جالیز

همانطور که گفته شد بر روی هر میوه یک جفت حشره نر و ماده فعالیت می کنند، در بخش چرخه زندگی نقش حشره ماده در بقای نسل و ایجاد نسل جدید که توام با خسارت به میوه است شرح داده شد. در بخش علائم خسارت به میوه، نقش حشره نر پررنگ تر می شود. حشره نر در حین تخمگذاری حشره ماده جریان شیره گیاهی غنی به سمت میوه را از بخش دم میوه قطع می کند. این عمل ممکن است در پایان تخمگذاری حشره ماده نیز انجام شود.

در محلی که حشره نر اقدام به قطع جریان شیره گیاهی به سمت میوه می کند سلول های موجود در آن ناحیه به شدت مکیده می شوند و این مکیده شدن به صورت طوقه ای از سلول های تخریب شده دیده می شود که از آن محل صمغی به رنگ قهوه ای پر رنگ خارح می شود. طی این عمل بوته از گیاه مادری جدا شده و مواد غذایی برای رشد دریافت نخواهد کرد بنابراین شاهد عدم رشد و کوچک شدن و بد شکلی میوه خواهیم بود.

همانطور که گفته شد لاروها پس از تخمگذاری وارد میوه می شوند. ورود لاروها به میوه به منظور تغذیه از بذرهای تشکیل شده در میوه است. لاروها پس از تفریخ شدن به سمت بذرهای میوه تونلی با تغذیه از گوشت میوه ایجاد می کنند و پس از رسیدن به بذر ها از محتویات درون بذرها تغذیه خواهند کرد. پس از تغذیه این لاروها در گوشه میوه لانه های شفیرگی ایجاد می کنند و در آن جا وارد فاز شفیرگی خواهند شد. این لانه ها پس از تشکیل شدن به صورت لانه زنبورها دیده می شود.

گاهی ممکن است طی فرایند تخم گذاری به هر دلیلی حشره نر ارتباط میوه با گیاه را قطع نکند. در این صورت میوه در محل آسیب دیده در اثر تغذیه و تخمگذاری حشره نر دچار بافت مردگی و چروکیدگی می شود در حالی که سایر نقاط میوه به رشد خود ادامه می دهند. میوه های آسیب دیده به این شکل را می توان به راحتی از سایر میوه ها از هم تفکیک کرد. 

مدیریت سرخرطومی جالیز

با توجه به موارد ذکر شده در خصوص ویژگی های رشدی، تغذیه ای و تولید مثلی این حشره، کنترل خسارت آن دشوار می باشد و نمی توان با اکتفا به یک روش، مثل روش های شیمیایی که روش مبارزه متداولی محسوب می شوند اقدام به مهار خسارت این آفت نمود. بنابراین باید با استفاده از روش های تلفیقی به مدیریت و مهار این آفت پرداخت. در این بخش به بررسی روش های موثر در مهار و کاهش خسارت این آفت مهم جالیز خواهیم پرداخت:

• کشت جوی و پشته با رعایت فاصله مناسب هر بوته:

در کشت های جالیزی متدوال، بخصوص در مورد کشت هندوانه، همزمان با رسیدن میوه برگ های این گیاه سطح خاک را می پوشاند به نحوی که نور به سطح زمین نمی تابد و پشت برگ ها فضای مناسبی از نظر دما و رطوبت ایجاد خواهد شد تا فعالیت این آفت شکل بگیرد. در کشت های جوی و پشته که فاصله بین خطوط کمتر از 35 سانتی متر است نیز این موضوع رخ می دهد. هرچه فاصله بین خطوط کمتر و کشت متراکم تر باشد خسارت این آفت نیز نسبت به زمانی که کشت با فاصله زیاد باشد بیشتر خواهد بود.

• یخ آب زمستانه:

از آن جایی که این آفت به فرم بالغ در میوه های رها شده زمستان گذرانی می کند، در زمستان این زمین باید غرقاب شده و تحت سرمای هوای زمستان یخ بزند تا این حشرات زمستان گذران از بین بروند. این روش در مناطقی توصیه می شود که زمستان های سردی دارند.

• حذف بقایای گیاهی و میوه های آسیب دیده:

یکی از مواردی که باید در خصوص کاهش آفات و بیماری های یک مزرعه و یا باغ رعایت کرد اصول بهداشت زراعی می باشد. طبق این اصول نباید در یک مزرعه و یا باغ بخش های آلوده و از بین رفته در اثر یک آفت و یا بیماری به حال خود رها شوند چرا که این بقایا به صورت بالقوه محلی مناسب برای بقای آفت و بیماری در شرایط سخت مثل زمستان می باشد و در صورت زمستان گذرانی موفقیت آمیز در بهار آینده حشره و یا بیمارگر با شدت بیشتری خسارت ایجاد خواهد کرد. در خصوص سرخرطومی جالیز از آن جا که این آفت در میوه های خشک شده لانه شفیرگی ایجاد می کند در پایان فصل زراعی نباید نسبت به این بقایا بی تفاوت بود و باید آن ها را جمع آوری کرد و به نحوی منهدم نمود تا خسارت در بهار آینده کاهش یابد.

• مبارزه شیمیایی:

در کنار روش های یاد شده در بالا برای مبارزه با این آفت می توان از روش های شیمیایی نیز برای مهار این آفت کمک گرفت. براساس اطلاعات موجود سرخرطومی جالیز حشره ای روز فعال است و در دو مرحله طی روز بیشترین فعالیت را دارد، یکی بین ساعت 7 تا 9 صبح و دیگری بین ساعت 5 تا 7 عصر یعنی در خنک ترین و متعادل ترین شرایط محیطی. براساس این اطلاعات باید سمپاشی نیز در زمان اوج فعالیت این آفت انجام شود تا موثر واقع شود. سرخرطومی جالیز بالغ تغذیه کمی از میوه دارد بنابراین علاوه بر حشره کش های سیستمیک می توان از حشره کش های تماسی نیز برای مهار آن بهره گرفت. باید توجه داشت که از سموم با دوره کارنس و باقیمانده کم استفاده کرد. در صورتی که سمپاشی همزمان با اوج فعالیت این آفت انجام شود می توان با دو نوبت سمپاشی نیز این آفت را مهار نمود.

جمع‌بندی

در این مطلب یکی از مهمترین آفات جالیز به نام سرخرطومی جالیز معرفی شد و نحوه ایجاد خسارت و چرخه زندگی آن نیز شرح داده شد. براساس اطلاعات ارائه شده شما می توانید این آفت را در مزرعه شناسایی و بهترین زمان مبارزه با آن را نیز همراه با بهترین روش مبارزه انتخاب و به کار بگیرید تا این آفت را در مزرعه مهار کرده و از خسارت آن جلوگیری کنید.