شناسایی و مبارزه با کرم خوشه‌خوار انگور
مقدمه
کرم خوشه‌خوار انگور یکی از آفات مهم و کلیدی تاکستان‌های ایران در مناطقی همچون آذربایجان شرقی، غربی، لرستان، خراسان رضوی و شمالی، قزوین، جهارمحال و بختیاری و سایر مناطق انگورکاری ایران است. در سایر کشورهای دنیا نیز این آفت یک معضل در تاکستان‌ها محسوب می‌شود و در سرتاسر اروپا و کشورهای مجاور دریای مدیترانه، شمال آفریقا و آسیای کوچک این آفت سالیانه سبب بروز خسارت در باغات انگور می‌شود. کرم خوشه‌خوار انگور برای اولین بار در ایران در سال 1324 در تاکستان‌های ارومیه توسط کوثری گزارش شد.
معرفی آفت
حشره خوشه‌خوار انگور در زبان انگلیسی با نام‌های Mediterranean vine moth و Grapevine moth شناخته می‌شود و در دنیای رده‌بندی علمی حشرات با نام علمی Lobesia botrana شناخته می‌شود و متعلق به خانواده حشرات Torticidae می‌باشد. حشره بالغ این آفت شب‌پره‌ای است که عرض بدن آن با بال‌های باز حدود 12 میلی‌متر و طول بدن 6 میلی‌متر می‌باشد. بال‌های جلویی زمینه‌ای قهوه‌ای روشن دارند که همراه با دو نوار روشن عرضی است. در بخش میانی بال‌ها لکه‌های تیره دیده می‌شوند و نوارها به صورت متناوب بین لکه‌ها واقع شده‌اند. در انتهای بال‌های جلویی ریشک‌هایی به رنگ روشن وجود دارد.
تخم‌های این حشره به سختی با چشم غیر مسلح قابل روئیت هستند و در صورت مشاهده توسط ابزار مخصوص، این تخم‌ها در قطری بین 6/0 تا 8/0 میلی‌متر دیده خواهند شد و رنگ عمومی آن‌ها نیز زرد مایل به سفید است.
لاروها در انتهای رشد خود بین 10 تا 11 میلی‌متر رشد دارند. رنگ اولیه لاروها در ابتدا سفید است که به مرور این رنگ به سبز مایل به زرد تا قهوه‌ای تغییر خواهد کرد.
شفیره این آفت در رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره و به طول 5 تا 6 میلی‌متر دیده می‌شود.
زیست شناسی آفت
تعداد نسلی که این آفت می‌تواند در سال ایجاد کند بسته به منطقه جغرافیایی و شرایط آب و هوایی متغییر است و از دو نسل تا پنج نسل در سال گزارش شده است. در ایران در مناطقی از قبیل استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، قزوین، خراسان رضوی و شمالی، تهران و اصفهان سه تا چهار نسل ناقص ایجاد می‌کند. در بین عوامل محیطی بسیاری که می‌تواند چرخه زندگی این آفت را تحت تاثیر قرار دهد دما و طول روز مهمترین نقش را دارند. دیاپوز (وقفه در چرخه زیستی) در این حشره به شدت تحت تاثیر طول روز و متوسط دمای شبانه روز است.
زمستان‌گذرانی این حشره به صورت شفیره از جنس پیله ابریشمی در زیر پوستک‌های شل شده، شکاف تنه درخت، لابه‌لای برگ‌های ریخته شده زیر درختچه، داخل خاک و حتی شکاف دیوار انجام می‌شود. با اتمام فصل سرما شفیره‌ها در دمای 10 درجه سلسیوس و یا بالاتر از حالت دیاپوز خارج خواهند شد. حشرات بالغ آشکار شده بعد از زمستان‌گذرانی در طول شب فعالیت می‌کنند و در روز در زیر برگ‌ها، علف‌های هرز و یا شکاف تنه درختان استراحت می‌کنند. پرواز مجدد آن‌ها همزمان با غروب آفتاب آغاز می‌شود و تا طلوع آفتاب ادامه دارد. یکی از ویژگی‌های این شب‌پره‌ها حرکات زیاد حین پرواز است.
زمانی که حشرات بالغ به خوبی تغذیه کنند جفتگیری کرده و تخمگذاری در حدود دو روز بعد از جفتگیری آغاز می‌شود. حشرات ماده تخمگذاری را به صورت انفرادی و یا دسته‌ای بر روی اجزایی مثل گلبرگ‌ها، ساقه جوانه‌های گل‌دهنده و در تابستان روی خوشه‌ها می‌گذارند. شکل خوشه‌ها از قبیل سطح هموار دانه‌ها و ترد بودن آن‌ها تخمگذاری حشرات ماده را تحریک می‌کند. زمانی که خوشه‌های انگور نزدیک به رسیدن باشند و حالت ترد خود را از دست بدهند حشرات ماده از تخمگذاری روی آن‌ها اجتناب می‌کند.
حشرات ماده این آفت رفتار هوشمندانه‌ای برای تخمگذاری دارد و معمولا محلی را انتخاب می‌کند که از قبل آلوده بوده باشد و حضور لارو قبلی در محل تخمگذاری نشان‌دهنده با ارزش بودن آن مکان خواهد بود.
لاروهای حاصل از تخم‌ها حالت سرگردان دارند و یک داربست ابریشمی در دم میوه ایجاد می‌کند و با استقرار این لانه ابریشمی را در سرتاسر خوشه گسترش می‌دهد و تغذیه را آغاز خواهد کرد. لاروهای بزرگ در حال تغذیه در این لانه قابل روئیت هستند.
نحوه خسارت کرم خوشه‌خوار انگور
در شرایطی که دمای هوای بهار کمی سرد باشد، لاروها زودتر از مرحله گلدهی درختچه مو ظاهر می‌شود و برای زنده ماندن از سایر قسمت‌های گیاه از جمله جوانه‌های گل باز نشده تغذیه می‌کنند. در صورتی که برگ‌های سبز و خوشه‌های انگور آلوده به کپک خاکستری باشد تمایل این آفت به ایجاد خسارت بیشتر خواهد شد. لاروهای سن اول این آفت از جوانه‌های در حال گلدهی و غنچه تغذیه می‌کند و روی آن‌ها را با تارهای ابریشمی می‌پوشاند. در مواردی ممکن است تغذیه از جوانه‌های رویشی نیز انجام شود. لاروهای سنین بالاتر می‌توانند از غوره‌ها نیز تغذیه کنند و رنگ غوره‌ها را به صورت خاکی در خواهد آمد و به صورت چروکیده دیده می‌شوند و در نهایت حبه‌ها ریزش می‌کنند.
لاروهای نسل سوم از خوشه‌های رسیده تغذیه می‌کنند. اصلی‌ترین مرحله خسارت این آفت مربوط به لاروهای سن سوم می‌باشد. این لاروها علاوه‌بر اینکه با تغذیه از خوشه‌ها سبب بروز خسارت مستقیم می‌شوند با فراهم کردن شرایط برای ورود قارچ‌های بیماری‌زا سبب شدت گرفتن خسارت خواهند شد.
کنترل و مدیریت کرم خوشه‌خوار انگور
برای مدیریت خسارت و کنترل کرم خوشه‌خوار انگور به جهت اینکه محصول انگور از نظر تازه‌خوری و یا صادرات اهمیت دارد، استفاده بی‌رویه و بدون برنامه از سموم کشاورزی سبب افزایش باقی‌مانده سموم در محصول خواهد شد که این موضوع سبب بروز مشکلات زیست محیطی و مشکلات برای سلامت انسان خواهد بود. بنابراین باید براساس زمان ظهور و تغییرات جمعیت آفت اقدام به بکارگیری روش‌های کنترلی مختلف کرد. در این بخش به بررسی روش‌های پایش جمعیت و مدیریت آفت خواهیم پرداخت:
- پایش جمعیت با تله فرمونی:
از آنجایی که زمستان‌گذرانی این حشره به صورت شفیره است و در آغاز فصل حشرات بالغ ظهور پیدا می‌کنند لازم است تا پایش انجام شود. باید در مرحله شکفتن جوانه‌های مو در حدود 2 تا 3 تله فرمونی دلتایی در ارتفاع 1 تا 3/1 متری درخت نصب شود. دهانه تله‌ها باید در موازات جریان باد باشد تا فرمون در باغ به خوبی پخش شود. فاصله تله‌ها از هم باید 100 متر و 50 متر نیز از حاشیه باغ فاصله داشته باشند.
توصیه می‌شود تا به مدت هر چهار هفته یکبار اقدام به تعویض تله‌ها کنید. در فرایند تعویض نباید نوع فرمون تغییر کند. پایش جمعیت حشرات بالغ، لاروها و شفیره‌ها کمک می‌کند تا بهترین زمان برای مبارزه را انتخاب کنید.
- کنترل زراعی و مکانیکی:
برای مبارزه با این آفت روش‌های زراعی و مکانیکی تعریف شده‌اند که در این قسمت معرفی می‌شوند:
- برای اینکه این آفت بر روی خوشه‌ها خسارت کمتری ایجاد کند توصیه می‌شود تا از کاشت ارقام با خوشه‌های متراکم خودداری کنید.
- از آنجایی که شفیره‌ها ممکن است در خاک و یا لابه‌لای شاخ و برگ ریخته شده در زمین باشند توصیه می‌شود تا نسبت به حذف این بقایا و شخم عمیق و یخ آب زمستانه اقدام کنید.
- در احداث باغ باید روش ردیفی و داربستی اقدام شود.
- شاخ و برگ اضافی تاک‌ها باید هرس و حذف شوند.
- کنترل بیولوژیک:
کاربرد سم بیولوژیک Bacillus thuringiensis subsp. Kurstaki به غلظت 2 در هزار برای کنترل لاروهای سنین پایین توصیه می‌شود.
- کنترل شیمیایی:
زمان سمپاشی براساس مجموع دماهای روزانه موثر و فنولوژی محصول ( نوبت اول سمپاشی؛ در مرحله غنچه و قبل از باز شدن گل‌ها، نوبت دوم سمپاشی؛ زمان غوره، نوبت سوم شمپاشی؛ شروع آبدار شدن میوه‌ها) تعیین می‌شود. برای سمپاشی سموم ثبت شده مجاز در کشور که به شرح زیر است توصیه می‌شود:
- تری‌کلروفن به میزان 1 تا 1.5 در هزار
- فوزالن با دز 1.5 در هزار
- متوکسی فنوزاید با دز 75/0 در هزار
جمع‌بندی
یکی از مهمترین آفات انگور در مناطق مختلف کشور آفت کرم خوشه‌خوار است که با توجه به سطح بالای خسارت و اهمیت، مبارزه با آن برای تولید محصول با کیفیت و اقتصادی ضرورت دارد. در این مطلب سعی شد تا زیست شناسی این آفت و روش‌های مبارزه با آن به صورت اصولی شرح داده شود تا بتوانید این آفت و مراحل حساس زندگی آن را بهتر شناخته و به بهترین شکل با آن مبارزه کرده و خسارت آن را کاهش دهید.
