چگونه از فرسایش خاک جلوگیری کنیم؟ نقش کود ها در حفاظت از زمین
خاک با ارزش ترین چیزی است که ما در اطراف خود در محیط زیست می توانیم پیدا کنیم. خاک حاصلخیر و مناسب برای کشاورزی می تواند نقش بسیار پررنگی در شکل گیری جوامع بشری داشته باشد و همچنین فقدان آن می تواند منجر به نابودی بشریت شود. بدون خاک سالم و با پتانسیل بالا برای کشاورزی، آینده‌ای پیش روی بشر نمی توان یافت و از این رو حفاظت از منابع خاک باید در اولویت باشد.
یکی از مشکلات کشاورزی و بهره برداری از منابع خاک، فرسایش آن است که می تواند برای ادامه کشاورزی بسیار مضر باشد. در این مطلب به بررسی نکاتی خواهیم پرداخت که در حفظ منابع خاک بسیار تأثیرگذار هستند.
منظور از فرسایش خاک یا soil erosion چیست؟
پیش از انکه به عوامل فرساینده خاک بپردازیم بهتر است ابتدا تعریفی از فرسایش خاک ارائه کنیم؛ همانطور که می دانید، لایه بالایی خاک یا رویی خاک قابل ماده آلی بالایی داشته و قابل کشت می باشد. این لایه خاک به مرور و در اثر عوامل مختلف دچار آسیب ها یا جابجایی هایی می شود که سبب از دست رفتن این لایه با ارزش و حاصلخیر می شود. عوامل طبیعی مثل باد، باران های شدید، سیلاب ها می توانند به صورت طبیعی خاک را فرسایش دهند. این عوامل در طول زمان همواره وجود دارند اما عامل مهم دیگری در فرسایش سریع خاک نقش دارد که آن هم انسان و فعالیت های شدید آن در خاک می باشد.
چه فعالیت هایی سبب فرسایش خاک می شوند؟
کشاورزی شدید و غیر حفاظتی می تواند در مدت زمان کوتاهی یک خاک را از نظر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی تحت تاثیر قرار دهد و آن را فقیر کرده و ساختار آن را به کلی تغییر دهد. از عواملی که می تواند در کشاورزی به فرسایش خاک منجر شود می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شخم زدن زمین:
یکی از الزامات کشاورزی زیر و رو کردن خاک بستر یا به اصطلاح شخم زدن آن است. شخم زدن خاک می تواند اثرات مختلفی بر بافت خاک داشته باشد، تهویه خاک و رسیدن آب به بخش های عمیق تر خاک از اثرات شخم زدن است. شخم خاک با ادوات مختلفی انجام می شود که از این عوامل می‌توان به انواع تیلر ها و تراکتور ها اشاره کرد. این ادوات ضمن شخم خاک لایه های خاک را فشرده می‌کنند و به مرور این لایه ها به هم چسبیده تشکیل لایه سخت یا هارد پن می دهد که یکی از مشکلات کشاورزی محسوب می شود.
شخم های عمیق در خاک و همچنین شخم های برگردان می توانند خاک را بیشتر در معرض فرسایش های بادی و دیگر عوامل طبیعی فرساینده قرار دهند و از این رو توصیه می شود تا کمتر از این روش ها استفاده شود.
- برداشت آب از سفره های زیر زمینی:
خشکسالی و کاهش آب های سد ها و رودخانه های فصلی یکی از چالش های کشاورزی خصوصا در مناطق مستعد تنش آبی محسوب می‌شود از این رو در این مناطق استفاده از چاه های عمیق و فوق عمیق رواج پیدا کرده است که به سرعت سبب تخریب لایه های پایینی خاک شده و خاک دچار فرو نشست خواهد شد. چنین خاک هایی دیگر قابلیت کشت و کار و حتی زندگی را نیز نخواند داشت.
- کشت های مداوم:
در بسیاری از مناطق کشور زمین های کشاورزی بی وقفه تحت کشت محصولات مختلف قرار می‌گیرند. این موضوع ممکن است آورده اقتصادی بسیاری داشته باشد اما خاک بستر را دچار فرسایش با سرعت بالا خواهد کرد. در این شرایط خاک همواره درحال شخم خوردن بوده و آب به صورت بارانی یا غرقابی در آن جریان دارد و پدیده آبشویی ذرات خاک و مواد آلی در این خاک ها با سرعت بیشتری در جریان هستند.
- استفاده بی رویه از نهاده های کشاورزی:
کودهای کشاورزی نقش بسیار زیادی در نرخ بهره وری محصولات مختلف اعم از زراعی و .. دارند. این کودها که می توانند منشا آلی، معدنی یا شیمیایی داشته باشند در مراحل مختلف رشدی ممکن است در اختیار گیاه قرار داده شود.
کود های شیمیایی، در صورتی که به شکلی بی رویه و بدون رعایت استاندارد های مصرف در خاک ها استفاده شوند می توانند در نهایت منجر به کاهش حاصلخیری و فرسایش خاک خصوصا در زمین هایی که به شکل مداوم تحت کشت هستند منجر شود.
روش های کاهش فرسایش خاک در کشاورزی
روش های متعددی برای کاهش فرسایش های خاک در کشاورزی وجود دارد و باید به آن ها توجه ویژه شود. این روش ها به صورت زیر بیان می شوند:
- استفاده از گیاهان پوششی در مزرعه:
همانطور که گفته شد، طبیعت خود به خود دست به فرسایش خاک می زند، یکی از این عوامل باد است و در اقلیم های بادخیز می تواند بسیار مخرب باشد. کاشت گیاهان پوششی که خاک و گیاهان مزرعه را از این عوامل حفاظت می‌کند می تواند گزینه مناسبی برای کاهش فرسایش خاک باشد.
- رعایت اصول شخم:
شخم زدن و همچنین شخم های عمیق و مداوم می تواند به سرعت خاک را دچار فرسایش کند. روش شخم برگردان می تواند تاثیر بسیار منفی در بافت خاک و قرار گرفتن آن در معرض عوامل فرساینده طبیعی داشته باشد. روش هایی برای کاهش این تاثیرات منفی ابداع شده اند که به روش های کشاورزی نیمه حفاظتی و حفاظتی مشهور هستند، در این روش ها خاک یا اصلا شخم نخواهد خورد و یا با کمترین خاک ورزی اقدام به کشت محصول می شود.
- استفاده از کودهای سبز یا کودهای حیوانی پوسیده:
یکی از روش های حفظ مواد آلی و بافت خاک، استفاده از کود سبز است. بدین معنی که در زمین محصولی مثل جو کاشته شده و پس از سبز شدن شخم خورده و به زمین برگردانده می شود تا در خاک پوسیده شود و به مواد آلی بدل گردد.
کود های دامی پوسیده و فرآوری شده با استفاده از گوگرد پودری می توانند هم کیفیت کشاورزی و محصول برداشت شده را افزایش دهند و هم ماده آلی خاک را بهبود بخشد تا فرسایش خاک به حداقل برسد.
- تناوب زراعی با محصولات متفاوت:
گیاهان با سیستم ریشه یکسان در صورتی که به صورت مداوم کاشته شوند مواد آلی و معدنی را از یک منطقه از عمق خاک تخلیه می کنند. برای جلوگیری از این موضوع باید گیاهان با سیستم ریشه متفاوت را در تناوب زراعی استفاده کرد تا مواد مغذی از لایه های مختلف خاک برداشته شود.
جمع بندی
خاک حاصلخیر دارایی بسیار با ارزشی است و حفظ آن برای تداوم تولید محصولات کشاورزی و برقراری امنیت غذایی در جامعه یک ضرورت است. فرسایش خاک در اثر فعالیت های غیر اصولی و بی رویه در خاک های حاصلخیر سبب از دست رفتن این منابع می شوند. در این مطلب عوامل فرساینده خاک و راه های مقابله با آن ها در کشاورزی برررسی شدند تا بتوانید از خاک زراعی خود مراقبت بیشتری کنید.
