بلاست مرکبات، شناسایی بیماری همراه با راه های مقابله و درمان آن

مرکبات یکی از مهمترین محصولات کشاورزی در دنیا محسوب می شود. که سطح زیر کشت بالایی در بین کشورهای مختلف دارد. انواع میوه های پرتقال، لیمو، نارنگی و.. در این گروه از محصولات قرار می گیرند. مرکبات متعلق به جنس گیاهی Citrus می باشند که این جنس گیاهی در خانواده گیاهی Rutaceae قرار می گیرد.

مرکبات در انواع درختچه و درخت گلدار و گونه های متعدد در بسیاری از نقاط جهان رشد می کنند. این گیاه بومی نواحی جنوبی و جنوب شرقی و غربی آسیا و استرالیاست. این گیاه توسط بومیان این مناطق از گذشته های بسیار دور از فرم وحشی به صورت اهلی در آمدند.

درختان مرکبات درختچه های بزرگ و یا درختانی کوچک تا متوسط با اندازه ای در حدود 5 تا 15 متر هستند که شاخه هایی نیزه مانند همراه با برگ های متناوب با ظاهری چرمی و براق دارند که حاشیه آن ها بدون دندانه یا کنگره است. مرکبات از جمله گیاهان همیشه سبز محسوب می شوند و در طی فصل تنها مقداری برگ ریزی خواهند داشت.

میوه های این گیاه اندازه ای در حدود 4 تا 30 سانتی متر دارند که این اختلاف اندازه بر حسب نوع گیاه و یا رقم آن می تواند متفاوت باشد. گل های درختان مرکبات به صورت منفرد و بر روی گل آذینی به شکل Corymb تشکیل می شوند. هر یک از گل های این گیاه در اندازه ای در حدود 2 تا 4 سانتی متر دارند که 4 تا گاهی 5 گلبرگ روی آن دیده می شود.

درختان مرکبات در طول سال ممکن است دچار آفات و بیماری های متعددی شوند که برخی از این بیماری ها به شکل مخربی ممکن است آسیب زا باشند و یک منطقه را درگیر کنند. در ایران بهره برداری از مرکبات در نواحی شمالی و جنوبی اهمیت اقتصادی بالایی دارد بنابراین توجه به آفات و بیماری های آن از الزامات تولید محصول با کیفیت است. در این مقاله به بررسی یکی از بیماری های مخرب مرکبات به نام بلاست مرکبات خواهیم پرداخت. در صورت علاقه به مطالعه در خصوص آفات مهم مرکبات می توانید مقاله  مهم ترین آفات مرکبات و روش کنترل آن ها را در دشت سبز مطالعه کنید.

معرفی بیماری بلاست مرکبات

بیماری بلاست مرکبات برای اولین بار در ایران در سال 1366 به صورت پژمردگی و سرخشکیدگی سرشاخه های درختان پرتقال و آلمو از استان مازندران گزارش شد. دامنه میزبانی این بیماری بسیار زیاد است و گیاهان بسیاری از جنس ها و خانواده های مختلف میزبان این بیمارگر هستند. پس از اولین ردیابی این بیمارگر، شدت بیماری و علائم آن طی سالیان متوالی نوسان زیادی داشته و این موضوع بیشتر به علت نوسانات و تغییرات دمایی و اقلیمی رخ می دهد. در سال های اخیر به دلیل بارندگی های زیاد و رطوبت بالا و همچنین هوای سرد از اوایل پاییز تا اواسط بهار این بیماری شدت بیشتری داشته است و نتیجه آن افزایش خسارت به درختان مرکبات منطقه است. در استان های جنوبی ایران از شهرهای شیراز، مرودشت، نی ریز، مهارلو، و استهبان تا کنون گزارشی از این بیماری ثبت نشده است.

عامل بیماری بلاست مرکبات

بیماری بلاست مرکبات در اثر فعالیت یک عامل باکتریایی در درختان مرکبات ایجاد می شود و این باکتری انواع مختلفی دارد که توانایی ایجاد این بیماری را دارند. در بسیاری از کشورهای جهان عامل بیماری بلاست مرکبات باکتری Pseudomonas syringae pv. syringae معرفی شده است اما در ایران در نواحی شرقی مازندران این بیماری در اثر باکتری Pseudomonas viridiflava و در نواحی غربی آن توسط باکتری P. s.pv.syringae ایجاد می شود. با توجه به تنوع این بیمارگر ها در ایجاد بیماری بلاست مرکبات، تحقیقات جامع تری به لحاظ تعیین گونه های ایجاد کننده بیماری انجام شد و براساس آن مشخص شد که علاوه بر دو عامل یاد شده عوامل باکتریایی دیگری نیز قادر به ایجاد بیماری در درختان مرکبات هستند. در بین عوامل شناسایی شده بیشترین خسارت را عامل باکتریایی P. viridiflava در شهرستان های شمالی مثل چالوس و جویبار داشته است.

علائم بیماری بلاست مرکبات

عامل بیماری بلاست مرکبات باید به صورت طبیعی و یا غیر طبیعی وارد بافت گیاهی شود. راه های طبیعی در واقع منافذ موجود در سطح گیاه مثل روزنه های گیاهی هستند و راه های غیر طبیعی سوراخ های ناشی از آسیب های طبیعی مثل بادها و یا ناشی از عوامل انسانی می تواند باشد. با نفوذ بیمارگر به بافت گیاهی در صورتی که شرایط محیطی مساعد باشد علائم بیماری بروز خواهد کرد و آلودگی به بافت های مجاور گسترش خواهد یافت. یکی از عواملی که در افزایش شدت بیماری موثر است دمای بین 8 تا 20 درجه سلسیوس می باشد.

• علائم برگی:

 این بیمارگر بر روی برگ های نورسته ایجاد نواحی آب سوخته ای است که پس از مدتی بافت مرده می شوند. این علائم از حاشیه برگ ها شروع می شوند. در این حالت از آلودگی، باکتری عامل بیماری از طریق منافذ طبیعی موجود در حاشیه برگ وارد بافت گیاهی شده و با مساعد بودن شرایط محیطی در بافت برگ گسترش می یابد. با گذشت زمان این باکتری به سمت سایر اندام ها مثل دمبرگ، ساقه و.. گسترش پیدا می کند.

یکی از مواردی که ممکن است تشخیص این بیماری را دشوار کند علائم ناشی از آسیب سرمازدگی است بر این اساس باید شناخت کافی نسبت به شرایط اقلیمی منطقه توسط کارشناس مربوطه وجود داشته باشد.

از دیگر علائم روی سطح برگ می توان به بافت مردگی نواحی غیر حاشیه ای اشاره کرد که پس از نفوذ بیمارگر نقاط آبسوخته تشکیل شده و با توسعه بیماری مرکز بافت نکروز و به رنگ قهوه ای روشن ظاهر شده و با پیشرفت بیماری به صورت قهوه ای تیره نمایان می شود. این علائم بیشتر ناشی از زخم های حاصل از بادهای تند و یا دیگر سوراخ های ایجاد شده توسط عوامل متعدد می باشد.

• علائم روی سرشاخه و ساقه:

عامل بیماری بلاست مرکبات به راحتی می تواند از طریق برگ های آلوده و یا زخم های ناشی از رشد جوانه و یا تیغ وارد بافت ساقه شود. محل آلودگی اولیه در ساقه لکه های بیضی رنگ تیره ای ایجاد می شود که پس از مدتی می توان شاهد خروج صمغ قهوه ای از این ناحیه بود. با گسترش این لکه ها و افزایش خروج صمغ بافت های بالای محل زخم دچار بافت مردگی خواهند شد و برگ های موجود روی سطح آن ساقه نیز در اثر کمبود مواد مغذی و آب دچار بدشکلی، خشکیدگی و در نهایت ریزش می شوند که در حالت آلودگی شدید درخت شاهد سرشاخه هایی بدون برگ خواهیم بود.

• علائم روی گل ها:

گل های هر گیاهی یکی از حساس ترین مرحله رشدی آن محسوب می شوند. درخت مرکبات ممکن است در مرحله گل، اگر شرایط برای بیمارگر مساعد باشد سبب آلودگی گل ها شده و آن ها را دچار ریزش می کند. اگر ساقه گلدار نیز دچار آلودگی شود بافت های گل و برگ بالای آن نیز از بین خواهند رفت.

• علائم روی میوه ها:

عامل بیماری بلاست مرکبات می تواند لکه هایی روی میوه ایجاد کنند که به آن لکه ها، لکه سیاه مرکبات یا Citrus black pit گفته می شود. این لکه ها ظاهری مسطح و بدون برآمدگی و به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه ایجاد می کند. برخی از مرکبات مثل لیمو شیرین و یا لیمو ترش نسبت به این بیمارگر حساس تر هستند که این لکه ها ممکن است در این میوه ها به صورت فرورفته دیده شود.

پیشگیری و کنترل بیماری بلاست مرکبات

• پیشگیری از بیماری:

از آنجایی که از بین بردن عوامل بیماری باکتریایی از درختان راهکار موثری ندارد و این باکتری ها تا نابودی کامل درختان پیش می روند انجام اصول پیشگیری از وقوع بیماری اهمیت زیادی پیدا می کند. در هنگام احداث باغات مرکبات در مناطق مستعدی که دمای پایین با رطوبت بالا دارند مثل مناطق شمالی کشور، نباید کاشت درختان به صورت متراکم انجام شود. این شکل از کاشت سبب افزایش رطوبت در اثر تراکم بالا خواهد شد و احتمال بروز بیماری و افزایش شدت آن بیشتر خواهد شد.

در فصول سرد سال مثل پاییز و زمستان، درختانی که بیشتر در برابر بادهای شدید و سرد قرار دارند نسبت به این بیماری حساسیت بیشتری از خود نشان می دهند به همین دلیل باید از پوشش های بادگیر طبیعی و یا مصنوعی استفاده کرد.

درختان مرکباتی که در نوار شمالی کاشته می شوند عموما دچار بیماری های ویروسی می شوند و این بیماری ها سبب افزایش حساسیت درختان به این بیماری خواهند شد بنابراین باید نسبت به شناسایی درختان آلوده و جایگزینی آن با درختان سالم در طول سال اقدام نمود تا از گسترش بیماری جلوگیری به عمل آید.

برخی از ارقام نارنج، واشنگتن ناول، آلمو و لایم و لیمو نسبت به این بیماری حساس تر از سایر ارقام می باشند و باید از کاشت این ارقام در مناطق مستعد بیماری اجتناب کرد و در صورت کاشت نیز باید اصول بهداشتی برای جلوگیری از ایجاد و پخش بیماری را در اولویت قرار داد.

محلول‌پاشی کودهای ازته در طول فصول پاییز و زمستان و یا اوایل بهار سبب افزایش حساسیت نسبت به این بیماری می شود. کودهای ازته سبب تردی و شکننده شدن بافت گیاهی خواهند شد که این ویژگی برای بروز بیماری مطلوب می باشد که باید از این شرایط در مناطق مستعد بیماری اجتناب نمود.

• کنترل شیمیایی بیماری:

در باغات مرکباتی که سابقه بروز بیماری بلاست مرکبات وجود ندارد سمپاشی با سموم مسی مثل بردوفیکس و یا اکسی کلرور مس به جهت پیشگیری اقتصادی به نظر نمی رسد. این سمپاشی تنها در صورتی اقتصادی است که کنترل بیماری دیگری مدنظر باشد.

در صورتی که در باغات مرکبات سابقه ایجاد بیماری وجود داشته باشد می توان برای مقابله با گسترش بیماری و تشدید خسارت از سموم قارچکش مسی مثل بردوفیکس به نسبت 1 تا 5/1 در هزار و یا اکسی کلرور مس با نسبت 5/2 در هزار در زمان ریزش برگ ها در پاییز و قبل از جوانه زدن برگ در اواخر زمستان استفاده کرد. در باغات با شدت بیماری بالا و یا در صورت بالا بودن بارندگی های بهاره تعداد دفعات سمپاشی برای موثر واقع شدن باید تکرار شود.

یکی از ارقام نارنگی به نام نارنگی اونشو (Citrus unshu) هم نسبت به این بیماری مقاومت نسبی دارد و هم با دیر جوانه زدن آن در بهار از نفوذ بیمارگر به بافت گیاهی فرار می کند. جوانه زنی نارنگی اونشو در بهار با گرم شدن شرایط دمای هوا و همزمان با کاهش بارندگی ها آغاز می شود به همین دلیل این نارنگی از مرحله حساس وقوع بیماری فرار خواهد کرد.

جمع‌بندی

مرکبات یکی از محصولات اقتصادی برای کشور محسوب می شود و در کنار ارزش اقتصادی آن، ارزش تغذیه ای بالایی نیز دارند. توجه به آفات و بیماری های این محصولات برای تولید محصول با کیفیت و سالم باید همواره مدنظر باشد. در این مقاله به معرفی یکی از بیماری های مهم درختان مرکبات و راه های پیشگیری و مقابله با آن نیز شرح داده شد تا با این بیماری بیشتر آشنا شده و بهترین روش مدیریت آن را نیز انتخاب کنید.