آفات و بیماری‌های گوجه‌فرنگی
مقدمه
گوجه فرنگی یکی از محصولات مهم و بسیار پر مصرف در سرتاسر دنیا محسوب می‌شود که به صورت گلخانه‌ای و یا مزرعه‌ای تولید می‌شود و مصارف بسیاری دارد. فراورده‌های حاصل از این گیاه در انواع مختلفی تهیه می‌شود و به مصرف می‌رسد. با افزایش نیازهای جامعه به تامین مواد غذایی، سطح زیر کشت این محصول در کشور افزایش داشته است که این موضوع در کنار افزایش تولید، مشکلاتی برای مزرعه داران و گلخانه داران ایجاد کرده که شامل مواجه شدن با آفات و بیماری‌های متعدد می‌باشد. بیماری‌های ویروسی و برخی آفات تازه وارد شده سبب بروز خسارت به کشاورزان می‌شود.
در این مطلب به معرفی مهمترین آفات و بیماری‌های گوجه‌فرنگی و راه‌های مدیریت آن‌ها پرداخته می‌شود.
آفات مهم گوجه‌فرنگی
گوجه‌فرنگی مورد هجوم و خسارت آفات متعددی قرار می‌گیرد که این آفات به اندام‌های مختلفی از قبیل برگ، گل، میوه، طوقه و ساقه می‌توانند خسارت بزنند. برخی از مهمترین این آفات شامل؛ پروانه مینوز، هلیوتیس یا کرم میوه، مگس سفید و.. می‌شود. در این بخش به معرفی مهمترین آفات خسارت‌زا به گوجه‌فرنگی می‌پردازیم:
- هلیوتیس یا کرم میوه:
این آفت با اسم کرم غوزه پنبه نیز شناخته می‌شود و به طیف وسیعی از محصولات از جمله گوجه‌فرنگی حمله می‌کند. در صورتی که این آفت روی گوجه‌فرنگی حالت طغیانی می‌تواند 85 تا 93 درصد خسارت ایجاد کند.
حشره کامل این آفت با نام علمی Helicoverpa armigera شناخته می‌شود. این حشره تخم‌های خود را به صورت منفرد روی برگچه‌های انتهایی و برگ‌های نزدیک به گل‌ها یا میوه‌های کوچک گذاشته می‌شود. لاروهایی که از این تخم‌ها حاصل می‌شوند ترجیحا از میوه‌های نارس تغذیه می‌کنند و با این کار سبب سوراخ شدن میوه می‌شوند. میوه کرم‌زده غیرقابل مصرف خواهد بود و به دلیل حمله لاروها زودتر قرمز می‌شود. خسارت این آفت در چین اول شدید تر می‌باشد.
میوه‌های رسیده به تدریج مورد حمله قرار می‌گیرند و لاروها سوراخ‌های عمیقی در میوه ایجاد می‌کنند. سوراخ‌های ایجاد شده محل ورود قارچ‌ها و باکتری‌ها هستند که میوه را به فساد کامل می‌کشانند.
برای مبارزه با این آفت از آنجایی که مبارزه با آن پس از ورود به میوه بی فایده است، باید پایش جمعیت تخم و حشره بالغ را با کمک تله‌های فرومونی انجام داد و اقدام به سمپاشی نمود. تغذیه مناسب بوته‌های گوجه‌فرنگی بخصوص با کودهای کلسیمی سبب مقاومت بالای بوته‌ها نسبت به این آفت می‌شود.
کنترل شیمیایی این آفت با استفاده از سمومی مثل اسپینوساد به میزان 150 سی‌سی در هکتار و ایمونیت به میزان 75/0 لیتر در هکتار قابل انجام است.
- کرم برگخوار گوجه‌فرنگی:
این آفت تغذیه بسیار پلی‌فاژی دارد و به بسیاری از محصولات کشاورزی خسارت وارد می‌کند. ذرت، سیب‌زمینی، لوبیا، چغندر و.. و تعدادی از علف‌های هرز از میزبان‌های این آفت هستند.
جنس Spodoptera گونه‌های زیادی دارد که به عنوان برگخوار گوجه‌فرنگی معرفی شده‌اند که معروف‌ترین آن‌ها گونه S. exigua می‌باشد. روی بال‌های جلویی حشره بالغ، دو لکه وجود دارد که یکی لوبیایی شکل و به رنگ قهوه‌ای و دیگری گرد و به رنگ زرد صدفی تا نارنجی دیده می‌شود و شناسایی این حشره را آسان می‌کند. حشره بالغ ماده تخم‌های خود را به صورت دسته‌جمعی در پشت برگ‌ها می‌گذارد.
لاروهای خارج شده به صورت دسته‌جمعی از اپیدرم برگ تغذیه کرده و از سطح رویی برگ خارج می‌شوند و منظره برگ را به شکل توری در می‌آورند. میوه‌ها هدف اصلی خسارت نیستند اما ممکن است از میوه تغذیه داشته باشند. تغذیه این لاروها از میوه سبب ورود عوامل بیماری‌زای ثانویه به میوه خواهد شد.
برای کنترل این آفت می‌توان از روش‌های پایش جمعیت این آفت استفاده کرد. حشرات بالغ به نور جذب می‌شوند و می‌توان با استفاده از تله‌های نوری اقدام به جلب این حشرات و تعیین زمان مبارزه نمود.
در شرایط طغیانی لازم است تا با این آفت با کمک روش‌های شیمیایی مبارزه کرد. بهترین زمان مبارزه هنگامی است که تعدادی از تخم‌ها تفریخ شده‌اند و لاروها در مرحله سن اول خود باشند. به دلیل تدریجی بودن تفریخ شدن تخم‌ها، 10 روز پس از اولین سمپاشی سمپاشی را مجددا تکرار کنید.
- کرم طوقه‌بر یا اگروتیس:
کرم طوقه بر در تمامی مناطق ایران فعالیت دارد و بعضی سال‌ها خسارت زیادی به محصولات مختلف وارد می‌کند. کرم اگروتیس آفتی چند میزبانه است و به ذرت، چغندرقند، خیار، پنبه، گوجه‌فرنگی و.. خسارت وارد می‌کند.
این حشره با نام علمی Agrotis segetum شناخته می‌شود. حشره کامل این آفت در زیر سطح برگ محصولات مختلف و علف‌های هرز تخمگذاری می‌کنند و لاروها در روز در زیر خاک و یا پای بوته‌ها به شکل غیر فعال می‌مانند و با آغاز غروب آفتاب فعالیت تغذیه‌ای خود را آغاز می‌کنند. لاروها با تغذیه از بخش‌های مختلف گیاه از قبیل برگ و طوقه سبب خسارت می‌شوند. خسارت به طوقه سبب قطع ارتباط بخش‌های هوایی با ریشه شده و پژمردگی و مرگ گیاهچه اتفاق می‌افتد. خسارت آفت طوقه بر در مراحل اولیه رشد که گیاه حساسیت بیشتری دارد بیشتر آشکار می‌شود.
در مناطقی که خسارت این آفت بالاست بهتر است تا تنک کردن دیرتر انجام شود. با حذف علف‌های هرز و کلتیواتور زدن در بهار می‌توان جمعیت این آفت را کنترل کرد.
کنترل شیمیایی این آفت با استفاده از سموم گرانول مثل کلروپیریفوس گرانول به میزان 20 کیلوگرم در هکتار و یا دورسبان به میزان 2 لیتر در هکتار امکان‌پذیر است. سموم گرانول در هنگام غروب در کنار خطوط کاشت ریخته شود.
تا این قسمت سه مورد از مهمترین آفات گوجه‌فرنگی معرفی شدند و راه‌های مبارزه با آن‌ها نیز شرح داده شد. در این بخش به معرفی سه مورد از بیماری‌های مهم از این گیاه خواهیم پرداخت:
- بیماری لکه موجی یا Early blight:
عامل این بیماری قارچ Alternaria solani و A.tomatophila گزارش شده است که گاهی به آتشک نیز در نام محلی معروف است.
از علائم این بیماری می‌توان به لکه‌های پراکنده،کوچک و بافت مرده روی برگ‌های مسن اشاره کرد. این لکه‌های علاوه بر روی برگ‌ها بر روی میوه و ساقه نیز بروز خواهد کرد. لکه‌ها به صورت دوایر هم مرکز با حاشیه زرد رنگ دیده خواهند شد. زمستان‌گذرانی این آفت در بقایای گیاهی گیاهان خانواده گوجه‌فرنگی است. وجود باران باعث گسترش شدید این بیماری خواهد شد اما در مناطق خشک شبنم صبح‌گاهی نیز به پراکندگی آن کمک می‌کند.
با انجام اقداماتی مثل جمع‌آوری و حذف بوته‌های آلوده، استفاده از ارقام مقاوم و ضدعفونی بذر گوجه‌فرنگی می‌توان از بروز این بیماری جلوگیری کرد.
کنترل شیمیایی این بیماری با استفاده از سمومی مثل؛ داکونیل به میزان 3 لیتر در هکتار پیش از بروز علائم، سیموکسانیل به میزان 450 گرم در هکتار و سیگنوم به میزان 600 گرم در هکتار امکان‌پذیر است.
- آنتراکنوز یا خال سیاه گوجه‌فرنگی:
عامل این بیماری قارچ‌های جنس Colletotrichum عنوان شده است. در صورت آلوده شدن گوجه‌فرنگی به این بیماری، علائم در برگ‌ها، میوه، ساقه و ریشه ایجاد می‌شود که شدت علائم در ریشه و میوه بیشتر است. آلودگی میوه در مراحل اولیه تشکیل خود رخ می‌دهد اما علائم آلودگی تا زمان رسیدگی آشکار نمی‌شود. زخم‌های اولیه‌ی فرورفته، مدور و نقاط دارای مرکز تیره رنگ هستند. ریشه‌های آلوده زخم‌های قهوه‌ای رنگ و با لکه‌های سیاه (میکرواسکلروت) در سطح ریشه هستند. ریشه نام این بیماری از این علائم گرفته شده است.
در صورتی که شدت بیماری بالا باشد و یا گیاه آلوده به دیگر بیمارگرها باشد آلودگی ریشه اتفاق خواهد افتاد. آلودگی ریشه بسیار مشکل‌زاست درصورتی که آلوده شدن برگ‌ها به ندرت مشکل آفرین است. این بیمارگر یک پاتوژن ضعیف محسوب می‌شود ولی توانایی بقا و زنده‌مانی بسیار بالایی در خاک دارد. رطوبت بالا و درجه حرارت تا میزان 10 تا 30 درجه سلسیوس برای گسترش این بیماری مناسب است.
برای کنترل این بیماری توصیه می‌شود تا از تناوب زراعی، نابودی علف‌های هرز، حذف بقایای گیاهی و ضدعفونی خاک با قارچکش‌های مسی مثل بردوفیکس توصیه می‌شود.
- سفیدک پودری یا Powdery mildew:
در گیاه گوجه‌فرنگی دو قارچ Oidium neolycopersicum و Leveillula taurica عامل بیماری سفیدک پودری هستند.
قارچ L.taurica علائمی شامل؛ لکه‌های سبز کمرنگ یا زرد روشن در بخش بالایی گیاه ایجاد می‌کند و سپس اسپور قارچ به صورت پودر سفید رنگ در سطح زیرین برگ تشکیل می‌شود و در نهایت هر دو سطح برگ از توده اسپور قارچ پر خواهند شد. با پیشرفت بیماری این لکه‌ها نکروزه می‌شوند و در نهایت سبب خشک شدن برگ خواهند شد. کوچک ماندن میوه و کاهش عملکرد از مشکلات ناشی از آلودگی گوجه‌فرنگی به این قارچ است.
این قارچ دامنه میزبانی وسیعی دارد و هاگ‌های آن توسط باد به مناطق مختلف منتقل می‌شود و این هاگ‌ها قابلیت جوانه‌زنی خواهند داشت.
قارچ O. neolycopersicum علائمی شامل؛ لکه‌های کوچک سفید رنگ روی سطح برگ ایجاد می‌کند و سپس سطح زیرین برگ نیز زرد شده و در نهایت قهوه‌ای و خشک خواهد شد. اسپورزایی این قارچ برخلاف قارچ قبلی روی سطح برگ انجام می‌شود. با شدت پیدا کردن بیماری پوشش سفید رنگ اسپور این بیماری سرتاسر برگ، دمبرگ، ساقه و کاسه گل را می‌پوشاند اما میوه آلوده نخواهد شد. این بیمارگر از مزرعه نیز گزارش شده اما شدت فعالیت آن در گلخانه‌هاست که از طریق ریزش برگ‌ها خسارت‌زایی می‌کند.
این قارچ نیز مشابه قارچ قبلی دامنه میزبانی وسیعی دارد و با کمک جریان هوا به مناطق مختلف منتقل می‌شود و ایجاد خسارت خواهد کرد.
برای پیشگیری از بیماری سفیدک پودری بهتر است از ارقام مقاوم استفاده شود و در گلخانه‌ها تهویه به خوبی انجام شود و دوره آبیاری نیز رعایت شود.
استفاده از سموم شیمیایی نظیر اکسی کلرور مس به میزان 3 کیلوگرم در هکتار، قارچکش لوناسنسیشن به میزان 200 گرم در هکتار و سیدلی تاپ به میزان 1 در هزار برای کنترل این بیماری مناسب می‌باشد.
جمع‌بندی
در این مطلب به معرفی آفات و بیماری‌های گیاه گوجه‌فرنگی و روش‌های مبارزه با آن‌ها پرداخته شد تا با شناختن بیشتر این عوامل بتوانید به محصول بهتر و سالم‌تری دست پیدا کنید.
