نماتد ریشه گرهی خیار گلخانه‌ای و راه های پیشگیری و مبارزه با آن

گیاهان و محصولات گلخانه ای در جامعه امروزی اهمیت بالایی در تولید محصولات کشاورزی و.. دارند و از این رو مبارزه اصولی با آفات و بیماری های آن ها باید اولویت این نوع از تولید باشد. در بین عوامل خسارت زا به محصولات کشاورزی، آفات و بیماری های قارچی و باکتریایی شناخته شده تر از سایر عوامل مثل ویروس ها و نماتدها هستند. نماتدها یکی از عوامل خسارت زای مهم در مزارع و باغات محسوب می شوند و به دلیل فعال بودن آن ها در ناحیه ریشه مهار خسارت آن ها دشوار است. درصورتی که به شناخت بیشتر نماتدها علاقه دارید می توانید عنوان آشنایی با نماتدهای انگل گیاهی را مطالعه کنید. در این مطلب به بررسی روش های مهار و مدیریت نماتد ریشه گرهی در گلخانه خیار می پردازیم تا با این بیماری و روش های مدیریت آن بیشتر آشنا شوید.

معرفی خیار و اهمیت کشت گلخانه ای آن

 گیاه خیار از خانواده گیاهی کدوئیان است که منشا و مبدا آن کاملا مشخص نیست. به لحاظ گیاه شناسی خیار یک گیاه یک ساله محسوب می شود که در قاره های آسیا و آفریقا در حدود 30 گونه گیاهی از آن شناسایی شده است. گیاه خیار به لحاظ اقلیمی با نواحی گرمسیر و نیمه گرمسیری سازگاری دارد و دمای ایده‌آل برای رشد، گلدهی و تشکیل میوه این گیاه بین 23 تا 27 درجه سلسیوس است و دماهای بالاتر از آن سبب افزایش تمایل گیاه به رشد رویشی خواهد شد و در نتیجه آن رشد زایشی کاهش خواهد داشت. دماهای پایین تر از آن نیز سبب اختلال در رشد گیاه می شود.

 ریشه گیاه خیار از نظر نحوه رشد به صورت افشان است و تعداد کمی از ریشه های این گیاه می توانند در عمق خاک رشد داشته باشند. برگ های بوته خیار به صورت بسیار پهن و سبز رنگ بوده و از طریق دمبرگ های بزرگ به صورت متناوب به ساقه آبدار این گیاه متصل می شوند.

میوه خیار از نظر گیاه شناسی میوه ای شفت محسوب می شود که برون بر نازک، میان بر آن گوشتی و درون بر آن چون در آن بذر خیار تشکیل می شود حالتی سخت دارد. میوه خیار در مرحله برداشت به صورت نارس برداشت می شود و تنها در صورتی به آن اجازه کامل رسیده شدن داده خواهد شد که هدف از کشت آن تولید بذر باشد.

از آنجایی که تولید خیار گلخانه ای سطح زیر کشت بالایی در کشور دارد توجه به عوامل خسارت زای این محصول نیز باید در اولویت باشد. در بین عوامل آسیب زا، نماتد ریشه گرهی خسارت زیادی به این محصول وارد می کند چرا که خیار میزبان مناسبی برای آن محسوب می شود.

علائم و اهمیت نماتد ریشه گرهی خیار

• اهمیت نماتد ریشه گرهی خیار

یکی از مخرب ترین نماتدها که سبب بروز خسارت به محصولات کشاورزی و زراعی می‌شود نماتد ریشه گرهی است. می توان گفت گیاهی وجود ندارد که این نماتد امکان تغذیه از آن را نداشته باشد. خیار نیز یکی از میزبان های این نماتد محسوب می شود و اهمیت این نماتد و خسارت آن زمانی آشکار می شود که این نماتد به محصول گلخانه ای آسیب بزند چرا که برای احداث یک واحد گلخانه ای و تامین بستر و بذر مناسب هزینه های زیادی در پی دارد و این بیماری می تواند خسارت شدیدی به بار بیاورد.

• علائم نماتد ریشه گرهی خیار:

در صورت آلودگی بوته های خیار به نماتد ریشه گرهی، علائمی که در اثر فعالیت این بیمارگر روی گیاه ایجاد می شود بسیار شبیه نشانه های کمبود مواد مغذی مثل آهن، نیتروژن و.. است. حتی در بعضی موارد ممکن است با آسیب ویروس ها یا آسیب های محیطی اشتباه گرفته شود. از این رو شناسایی صحیح این عامل در مقابله با آن نقش مهمی دارد. از علائم آلودگی بوته های خیار به نماتد ریشه گرهی می توان به بروز علائم کمبود مثل کمبود آهن در برگ ها و زردی و پژمردگی آن ها اشاره کرد که این زردی و پژمردگی به مرور گسترش داشته و در نهایت سبب نابودی گیاه خواهد شد.

در بخش ریشه که اصلی ترین علائم این نماتد در آن آشکار می شود، ریشه به صورت متورم شده و گال هایی سرتاسر ریشه را فرا میگیرند که این موضوع سبب کاهش رشد ریشه و کاهش میزان جذب می شود و به این ترتیب سبب ضعف گیاه خواهد شد. یکی دیگر از آسیب هایی که نماتدها سبب می شوند افزایش حساسیت گیاه به بیمارگر های قارچی و باکتریایی خاکزی خواهند شد. در صورتی که جمعیت نماتد ها در اول فصل بالا باشد می تواند سبب بروز بوته میری نیز شود.

در زمان های گرم سال شدت ظهور علائم بیماری بیشتر از سایر زمان ها آشکار خواهد شد و در مواقع خنک سال علائم بیماری کاهش خواهد داشت که این نشان از عملکرد نا متعادل ریشه دارد.

عامل بیماری

نماتدهایی که می توانند در ناحیه ریشه ایجاد تورم و گال کنند به لحاظ رده بندی به جنس نماتدی Meloiodogyne تعلق دارند که گونه های M. incognita ، M. javanica ، M. hapla را شامل می شوند البته گونه های دیگری نیز در این جنس وجود دارند که می توانند ایجاد بیماری کنند.

نماتدهای انگل این جنس در جنس های نر به صورت کرمی شکل و در جنس ماده به صورت گلابی شکل هستند. نماتدهای ماده بعد از جفتگیری و یا حتی بدون جفت گیری می توانند ایجاد تخم کرده و آن‌ها را داخل و یا خارج از بافت گیاهی در پوشش ژلاتینی قرار می دهد.

زیست شناسی نماتد ریشه گرهی

تخم های نماتد ریشه گرهی در شرایط دمایی 22 درجه سلسیوس و بالاتر از آن تفریخ شده و لاروهای سن دوم از تخم ها خارج می شوند. مرحله لاروی سن اول در درون تخم گذرانده می شود و لارو سن دوم آن در خاک به صورت آزادزی در بین بافت ها و خلل و فرج خاک حرکت کرده و در پی میزبان می گردد تا تغذیه را آغاز کند. در صورتی که این لاروها پس از مدتی نتوانند میزبان مناسبی پیدا کنند به حالت کمون در آمده و می توانند تا یک سال نیز در خاک باقی بمانند.

مرحله اصلی آلودگی و عفونت در این نماتد ها در واقع همان مرحله تخم و لارو سن دوم است که توسط آب و خاک آلوده می تواند مناطق مختلف را آلوده کند. لارو سن دوم به محض اینکه بتواند ترشحات ریشه ای میزبان مساعد را ردیابی کند به سمت آن حرکت کرده و تغذیه از بافت گیاهی آن را آغاز می کند. تغذیه این نماتدها به این شکل است که سر نماتد داخل بافت گیاهی قرار گرفته و دم آن از بافت ریشه بیرون می ماند. پس از چند مرحله پوست اندازی نماتدها بالغ خواهند شد. نماتدهای نر از مرحله سوم لاروی قابل تشخیص هستند و پس از رسیدن به مرحله بلوغ از بافت ریشه خارج می شوند و به دنبال نماتدهای ماده دیگر، جفتگیری را آغاز می کنند. پس از جفتگیری نماتدهای ماده تخمریزی را آغاز می کنند و تخم ها را داخل توده ژلاتینی قرار خواهند داد. اگر جفتگیری رخ ندهد نماتدهای ماده می توانند با مکانیزم بکرزایی، نماتدهای ماده و نر تولید کنند تا بقای خود را حفظ کنند. تکمیل شدن یک نسل از زندگی نماتد ریشه گرهی در درجه حرارت 27 درجه سلسیوس بین 25 تا 28 روز طول خواهد کشید.

مدیریت بیماری نماتد ریشه گرهی خیار

مدیریت و مهار بیماری نماتد ریشه گرهی دشواری های زیادی دارد و از آنجا که این نماتد در خاک فعالیت می کند دسترسی به آن برای مهار و حذف آن از خاک به این آسانی ها نخواهد بود. برای بیماری های خاکزاد بخصوص نماتدها استفاده از روش های پیشگیری کننده از وقوع بیماری اولویت بالایی دارند چرا که پس از وقوع آلودگی سموم موثری برای نابودی آن ها وجود ندارند البته برخی سموم در بازار تحت عنوان نماتدکش وجود دارند که هزینه های بسیار بالایی برای مصرف کننده دارند و استفاده از آن ها به صرفه نخواهد بود. در این بخش به بررسی روش های پیشگیری و مهار نماتد ریشه گرهی در گلخانه خیار خواهیم پرداخت:

• پیشگیری از آلودگی:

برخی از موارد کنترلی در پیشگیری از نماتد ریشه گرهی قابل انجام است که شامل:

1. انجام آزمایشات مربوط به نماتد شناسی و نماتد شماری تا جمعیت نماتدهای آسیب زا در خاک مشخص شود.
2. پس از احداث گلخانه باید حتما از نهال، غده، نشا و یا پیازهای گواهی شده استفاده کنید تا از انتقال عوامل بیماری زا به گلخانه جلوگیری کنید.
3. برخی ماشین آلات کشاورزی هنگام ورود به گلخانه ممکن است ادوات آن ها آلوده به خاک های حاوی نماتد باشند که باید یا از ورود این ماشین آلات به گلخانه جلوگیری شود و یا پیش از ورود به خوبی ضدعفونی شوند.
4. تغذیه گیاهی باید به خوبی انجام شود و در فرایند تغذیه باید از کودهای ماکرو و میکرو استفاده شود، هرچه تغذیه درست تر و اصولی تر انجام شودگیاه سالم تر و قوی تری خواهید داشت که در برابر انواع آفات و بیماری ها از خود مقاومت بیشتری نشان خواهد داد.
5. یکی از راه های انتقال نماتد ریشه گرهی، آب آلوده است. در گلخانه ها نباید از آب های آلوده و یا آب هایی که از زمین های آلوده به نماتد گذر میکند استفاده کنید.

• کنترل آلودگی در خاک گلخانه:

یکی از راه های کاهش آلودگی بستر کشت گلخانه استفاده از روش آفتاب دهی است. براساس این روش سطح خاک گلخانه را باید مرطوب نمود و با پلاستیک شفاف به مدت 4 تا 5 هفته در فصل تابستان سطح خاک را پوشانید. در این مدت خاک بستر باید در تماس مستقیم با نور آفتاب باشد. در این مدت دمای خاک تا بالاتر از 52 درجه سلسیوس خواهد رفت و می تواند جمعیت نماتدهای خاک را کاهش خواهد داد.

شدت فعالیت نماتد ریشه گرهی در خاک های سبک و شنی بیشتر از خاک های سنگین است از این رو می توان با افزودن کمی رس به خاک از فعالیت این نماتدها جلوگیری کرد.

مبارزه شیمیایی با نماتد ریشه گرهی خیار

یکی از روش های مبارزه با نماتدهای خاک استفاده از سموم شیمیایی است که برای محصولات با ارزش اقتصادی بالا قابل توصیه و استفاده است. سم متام سدیم یا واپام به میزان 50 گرم در هر مترمربع خاک به صورت پوشش زیر پلاستیکی باید استفاده شود و پس از استفاده نیز باید زمین بلافاصله آبیاری شود. پوشش پلاستیکی باید به مدت دو روز باقی بماند و پس از آن به مدت یک تا دو ماه هوادهی خاک انجام شود تا مسمومیت خاک برطرف شده و خاک برای کشت محصول آماده باشد. سمومی مثل ایمیسایفوس (نماکیک) برای کنترل نماتد ریشه خیار در غلظت 5/2 لیتر در هکتار همزمان با انتقال نشای خیار سبب کاهش 45 درصدی جمعیت نماتدها خواهد شد.

جمع‌بندی

نماتدهای انگل گیاهی یکی از مخرب ترین بیماری های گیاهان مختلف هستند که در این مقاله به نحوه خسارت این پاتوژن به گیاه خیار پرداخته شد و روش های مدیریت و مهار آن نیز شرح داده شد تا با این عامل بیماری زا و روش های مهار آن بیشتر آشنا شوید.