آشنایی با نماتدهای انگل گیاهی

آشنایی با نماتدها

نماتدها گروهی از موجودات هستند که عموما در درون خاک و یا آب زندگی می‌کنند. این موجودات در اندازه‌های بسیار متنوعی وجود دارند از چند میکرومتر در نماتدهای آزادزی و یا انگل گیاهان تا چند متر مثل نماتدهای انگل انسان. کلمه نماتد به معنی نخ مانند است. این موجودات به حالت نخ مانند یا کرمی شکل هستند و در خاک یا آب از موجودات کوچک مختلف مثل باکتری‌ها و یا قارچ‌ها تغذیه می‌کنند. این نماتدها عموما غیر انگل گیاهی هستند و در خاک به حالت آزاد یافت می‌شوند.

نماتدهای انگل گیاهی بسیار متنوع هستند و در بخش‌های مختلف گیاه میزبان خود یافت می‌شوند. عمده نماتدهای انگل گیاهی در ناحیه ریشه فعال هستند و بیماری‌زایی می‌کنند. نماتدهایی نیز وجود دارند که می‌تواند به بخش‌های هوایی گیاه حمله کرده و خسارت ایجاد کنند.

تغذیه نماتدهای انگل گیاهی به واسطه مکیدن شیره پرورده گیاهی است. بدین منظور این موجودات تخصص ویژه‌ای پیدا کرده‌اند تا بتوانند بافت گیاهی را سوراخ کنند. دهان نماتدها به شکل یک سوزن که به اصطلاح علمی استایلت نامیده می‌شود تغییر پیدا کرده است. استایلت‌ها در شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی بر اساس محل تغذیه و نوع تغذیه در نماتدها یافت می‌شوند. استایلت در نماتدهای انگل گیاهی به ماهیچه‌هایی در ناحیه سر نماتد متصل است و این موجود با جلو و عقب کردن این ابزار به حالت ضربه، سبب سوراخ شدن بافت گیاهی و آسیب به مجموعه سلول‌های بافت می‌شوند. در بخش میانی استایلت مجرایی برای کشیدن مواد غذایی به درون بدن وجود دارد.

تولید مثل در  نماتدها به صورت دو جنسی (نر و ماده) می‌باشد بنابراین دستگاه تناسلی تخصص یافته‌ای در هر دو جنس وجود دارد. نماتد ماده تخم‌های خود را در کیسه تخم قرار می‌دهد. تولید مثل از نوع بکرزایی نیز در این موجودات دیده می‌شود.

نماتدها موجوداتی بسیار پرخور بوده و دائما در حال تغذیه هستند و به همین دلیل میزبان گیاهی آلوده به نماتد همواره علائم کاهش رشد، کمبود عناصر، کم آبی از خود نشان می‌دهند و عموما آسیب ناشی از نماتدها با علائم کمبود اشتباه گرفته می‌شود. خسارت این موجودات به محصولات مختلف از طریق کاهش راندمان تولید، هدر رفت نهاده‌ها، کاهش کیفیت محصولات و درنهایت نابودی گیاه می‌باشد.

کنترل نماتدها به عنوان یک عامل بیماری‌زای گیاهان مختلف، بسیار دشوار خواهد بود مخصوصا اگر در سطح وسیع باغات و مزارع با خاک آلوده به نماتد مواجه باشیم. در سطوح کم مثل خاک‌های گلدانی یا گلخانه‌های کوچک می‌توان با ضدعفونی خاک به وسیله انواع سموم گازی و یا نماتدکش‌ها، جمعیت نماتدها را به صورت قابل ملاحظه‌ای کاهش داد.

باغاتی که جدید احداث می‌شوند توسط نهال‌های آلوده و گواهی نشده دچار مشکل نماتدها می‌شوند. باغات آلوده به نماتد هرگز به حالت اولیه خود بر نخواهند گشت.  در این حالت تغذیه گیاه و آبیاری بیش از حد معمول انجام می‌گیرد که این موضوع در تولید محصول و هزینه‌ها به صرفه نخواهد بود.

یکسری گیاهان مثل خردل و کلم از ریشه خود ترکیبات شیمیایی ضد نماتد ترشح می‌کنند که می‌توانند تا حدودی جمعیت نماتدها را کنترل کنند. استفاده از سموم گازی برای کنترل نماتدها مشکلات زیست محیطی زیادی به جهت زنده‌کش بودن آن‌ها دارد و همچنین جمعیت نماتدها پس از کاربرد سموم گازی دوباره به حالت خسارت‌زای خود برمی‌گردد.

آشنایی با برخی نماتدهای بیماری‌زای مهم:

1. نماتد ریشه گرهی:

نماتدهای جنس Meloidogyne sp با تغذیه از بافت ریشه و ایجاد سلول‌های غول یا به اصطلاح Giant cell سبب انتقال مواد غذایی به این سلول‌ها می‌شود تا به مصرف نماتد برسد. تغذیه این نماتد از گیاه سبب کاهش رشد و توسعه بخش‌های هوایی، ریشه و بروز علائم کمبود عناصر مختلف خواهد شد. این نماتد بسیار پلی‌فاژ است و کمتر گیاهی نسبت به این نماتد از خود مقاومت نشان می‌دهد. ریشه کنی این نماتد از مزارع بسیار دشوار و حتی غیر ممکن است و تنها با روش‌های زراعی مثل آیش قابلیت کنترل نسبی دارد.

2. نماتد گالزای بذر گندم:

جنس نماتدی Anguina sp   با تغذیه از خوشه گندم و دانه‌های گندم سبب کاهش تولید و کیفیت گندم خواهد شد. این نماتد با بالا رفتن از ساقه گندم و رسیدن به خوشه وارد دانه شده، تغذیه کرده و تولید مثل می‌کند. دانه‌های گندم پر از نماتد خواهد شد و با جدا شدن دانه از خوشه و به زمین افتادن آن، محل زمستانگذرانی و خروج لاروهای جوان خواهد بود تا آلودگی جدیدی را ایجاد کنند. این شکل از تغذیه هم سبب کاهش راندمان تولید شده و هم سبب کاهش کیفیت بذور گندم برای سال آینده خواهد شد.

3. نماتد سیست طلایی سیب زمینی:

یکی از مهمترین و مخرب‌ترین نماتدهای دنیا نماتد سیست طلایی سیب زمینی است این نماتد از نظر محل بیماری‌زایی و علائم خسارت تا حد زیادی شبیه نماتد ریشه گرهی است اما تفاوت‌هایی با هم دارند. یکی از این تفاوت‌ها عدم وجود سلول غول‌آسا (Giant cell) در نماتد سیست طلایی و وجود سیست در این جنس است.

این نماتد با ایجاد ساختارهایی به نام سیست در ناحیه ریشه گیاه از شیره گیاهی تغذیه می‌کند و موجب ضعف در رشد گیاه و کاهش عملکرد خواهد شد. از آنجایی که این نماتد به عنوان یک پاتوژن (بیمارگر) قرنطینه در بسیاری از کشورهاست، مشکلاتی برای صادرات محصولات آلوده به این نماتد بوجود می‌آورد تا جایی که محصولات صادراتی آلوده، به کشور مبدا بازگشت داده خواهند شد.

دوام این نماتدها در خاک به دلیل وجود ساختار مقاوم سیست بسیار بالاست و نسبت به انواع تنش‌های محیطی مثل سرما و.. مقاوم است تا نسل بعدی از این سیست‌ها بوجود آید.

4. نماتد مرکبات:

مرکبات یکی از مهمترین محصولات کشاورزی هستند که می‌توانند توسط آفات و بیماری‌های گوناگون مورد تغذیه قرار می‌گیرد. یکی از این بیماری‌ها نماتد مرکبات است:

نماتد Tylenchulus semipenetrans به درختان مرکبات حمله می‌کند و سبب ایجاد خسارت می‌شود. این نماتد باعث زوال تدریجی درختان مرکبات می‌شود. شدت این زوال بسته به سن درخت و مرحله آلوده شدن و جمعیت نماتد متفاوت می‌باشد. علائم تا زمانی که جمعیت نماتد به حد بیماری‌زایی نرسد آشکار نخواهد شد. نماتد ماده با تغذیه از ریشه به بلوغ می‌رسد. این نماتد به صورت کامل وارد ریشه نخواهد شد و بخشی عقبی بدن از گردن نماتد به عقب، از ریشه بیرون خواهد بود و پس از بلوغ بخش عقبی بدن نماتد ورم می‌کند. ریشه‌های آلوده به این نماتدها به دلیل آغشته بودن به ترشحات حاوی تخم نماتدکثیف هستند.

نماتد زخم ریشه چای:

این نماتد یکی از معضلات بزرگ باغات چای شمال کشور است. میزبان اصلی نماتد زخم ریشه چای Pratylenchus loosi گیاه چای است اما به گیاهان دیگری از قبیل ارزن، گیلاس و مرکبات نیز می‌تواند حمله کند.

علائم آسیب این نماتد به گیاه چای به صورت ضعف عمومی، زردی، کوچک شدن برگها، توقف رشد، ظهور علائم کمبود خواهد بود. نماتد با تغذیه از بافت ریشه سبب ایجاد لکه‌های قهوه‌ای روی ریشه می‌شود. بوته‌های آلوده به صورت لکه‌ای در باغات چای نمایان خواهند شد. کنترل نماتد زخم ریشه چای تنها با روش‌های پیشگیری امکان پذیر است از قبیل: تهیه نهال عاری از بیماری، عدم کاشت گیاهان میزبان مثل مرکبات در حاشیه باغ، عدم انتقال ادوات کشاورزی آلوده، کفش‌های آلوده کارگران از باغ آلوده به سالم، تقویت بوته‌ها با کودهای فسفره و کودهای پتاسیم به جهت تقویت بوته‌ها توصیه می‌شود.

نماتدها از بیمارگرهای مهم و خسارت‌زا در تمام دنیا از جمله ایران هستند که روش‌های مرسوم کنترل آفات و بیماری‌های قارچی و باکتریایی بر این گروه از موجودات موثر نیست. در این مقاله سعی شد تا معرفی نماتدها و اهمیت آن‌ها در کشاورزی با تشریح چند نماتد مهم بیان شود.