اصول انبارداری برخی محصولات مهم کشاورزی
مقدمه
همواره مهمترین دغدغه کشاورزان و باغداران، تولید محصولات سالم و با کیفیت است و بیشترین توجه همواره به این سمت معطوف می‌شود که چگونه می‌توان یک محصول با کیفیت تولید کرد؟ اما این موضوع تنها یک روی سکه است و روی دیگر آن نحوه نگهداری و انبارداری آن است که بتواند محصول تولید شده را با کمترین نرخ آسیب و از بین رفتن حفظ کند و حتی در مسیرهای طولانی در اثر آفات و بیماری‌ها قرار نگیرد. در این مقاله سعی می‌شود تا اصول انبارداری محصولاتی نظیر مرکبات و هلو و شلیل بررسی شود:
به طور کلی، زمانی که میوه برداشت می‌شود ارتباط آن با منبع مواد غذایی قطع خواهد شد و در این حالت میوه ماندگاری خود را از دست می‌دهد و سایر ویژگی‌های آن نیز نظیر طعم، بافت میوه، ارزش غذایی و ظاهر تغییر خواهد کرد و از حالت ایده‌آل خارج خواهد شد.
انبارداری مرکبات
بخش زیادی از مرکبات تولید شده در جهان به صورت تازه مصرف می‌شود و این موضوع اهمیت حفظ و انبارداری این محصول را چه برای مصرف داخل و چه برای صادرات آشکار می‌کند. نحوه برداشت، تیمارهای اعمال شده قبل و بعد از برداشت، نوع و نحوه بسته بندی، مدیریت دما و رطوبت و.. در افزایش مدت زمان ماندگاری محصول در انبار نقش دارد. برای داشتن مدت زمان انبارداری بهینه باید شرایطی را فراهم کرد تا از از دست رفتن آب میوه جلوگیری شود. از دست رفتن آب میوه سبب چروکیدگی و خشک شدن میوه خواهد شد. حداکثر میزان کاهش رطوبت میوه بین 5 تا 6 درصد قابل قبول است. باید توجه داشت که نگهداری طولانی مدت میوه‌ها در انبار سبب کاهش طعم و مزه آن خواهد شد حتی اگر ظاهر سالم و بازارپسندی داشته باشند.
بین بلوغ و رسیدگی میوه مرکبات و قابلیت انبارداری آن روابطی برقرار است. میوه مرکبات از ابتدای تشکیل تا بلوغ و رسیدگی مدت زمانی در حدود 6 تا 12 ماه را طی می‌کند و این مدت زمان در مناطق گرمسیری حتی طولانی‌تر نیز خواهد شد. میوه‌هایی که زودتر از موعد برداشت می‌شوند نسبت به برداشت دیرهنگام در برابر سرما بیشتر آسیب خواهند دید. در صورتی که میوه گریپ فروت و نارنگی را زودتر از موعد برداشت کرده و در انبار نگهداری کنید این میوه‌ها بافت سفت خود را از دست خواهند داد و نرم می‌شوند.
میوه‌های پرتقال و نارنگی اگر دیرتر از موعد خود برداشت شوند و سپس به انبار منتقل شوند پدیده گرانوله شدن آبدان‌ها رخ خواهد داد و این موضوع در میوه‌هایی با اندازه‌های بزرگ نمود بیشتری خواهد داشت. همچنین برداشت دیر هنگام سبب حساسیت نسبت به پیری خواهد شد.
در فرایند برداشت مرکبات توصیه می‌شود تا از آسیب به میوه حین برداشت جلوگیری شود. در نواحی مرطوب مثل شمال کشور احتمال بیماری‌هایی مثل بیماری پوسیدگی پنیسیلیومی بالاست و در میوه‌هایی مثل نارنگی انشو که در حین برداشت ممکن است بخشی از پوست همراه با دم روی شاخه بماند، توصیه می‌شود حتما برداشت با قیچی باغبانی انجام شود. کارگران تا جایی که مقدور است از دستکش باغبانی حین برداشت استفاده کنند تا از آسیب‌های سطحی به میوه جلوگیری شود. میوه‌های خاک‌آلود نباید با میوه با میوه‌های غیرآلوده در یک جعبه قرار داده شوند. میوه‌های مرکبات پس از برداشت باید سریعا به مکان‌های سرپوشیده منتقل شود تا از نوسانات دمایی و بارندگی احتمالی در امان باشد.
نکات مهم در انتقال میوه به انبار:
- برای برداشت از کیسه‌های مخصوص یا سطل‌های لاستیکی استفاده شود.
- در داخل سطل‌های برداشت نباید سنگریزه یا خرده چوب باشد تا از آسیب به سطح میوه جلوگیری شود.
- از فشار بیش از حد به میوه‌ها حین چیدن نباید وارد شود.
- در فرایند تخلیه بار و انتقال به انبار باید با دقت عمل نمود تا از آسیب حین جابجایی خودداری شود.
انبارداری هلو و شلیل
هلو و شلیل یکی از میوه‌های مهم در بازار ایران و سایر کشورهاست. این میوه‌ها از محبوبیت بالایی در مناطق مختلف کشور برخوردار هستند. هلو و شلیل از میوه‌های فرازگرا هستند یعنی این توانایی را دارند که پس از برداشت مراحل رشد خود را کامل کنند. میوه‌های هلو و شلیل به طور متوسط در حدود 4 تا 5 ماه پس از گلدهی به بلوغ می‌رسند.
برای انبار کردن میوه هلو و شلیل لازم است تا دمای میوه را کم کرد. این فرایند را پیش‌سرد کردن می‌نامند. دمای زیاد باغ و در نتیجه درجه حرارت بالا در میوه برای ماندگاری میوه مناسب نیست و سبب افزایش حساسیت میوه به اتیلن خواهد شد و میوه دچار رسیدگی بیش از حد خواهد شد. برای کاهش دمای درونی میوه غوطه‌ورسازی میوه‌ها در آب با دمای 5 درجه سانتی‌گراد به مدت 5 دقیقه پیشنهاد می‌شود. این فرایند علاوه بر کاهش دمای درونی میوه سبب افزایش سفتی بافت آن شده و از کاهش بیش از حد وزن آن نیز جلوگیری می‌کند. پس از سرد کردن میوه باید رطوبت سطحی میوه را با جریان هوا خشک نمود.
آمادهسازی میوه‌ها برای حمل و نگهداری
میوه هلو و شلیل به دلیل بافت نرمی که دارد ممکن است لهیده شود و یا میوه‌های بیمار همراه با سایر میوه‌ها باشد. برای یکدست بودن میوه‌ها و جلوگیری از پخش آلودگی احتمالی باید میوه‌ها را درجه‌بندی نمود. میوه‌های آسیب دیده، لهیده، آلوده به مواد خارجی، بیمار و... باید جدای از سایر میوه‌ها قرار بگیرند. پیش از این فرایند باید توجه داشت که میوه‌ها را براساس رقم آن‌ها دسته بندی نمود و از اختلاط ارقام خودداری کرد.
میوه‌های هلو وشلیل نسبت به بیماری‌های قارچی انباری حساسیت بالایی دارند و این حساسیت به دلیل بافت نرم پوست آن‌هاست. پوسیدگی‌های رایزوپوسی، پوسیدگی خاکستری و پوسیدگی آنتراکنوزی از مهمترین بیماری‌های قارچی این میوه‌ها دسته بندی می‌شوند.
برای جلوگیری از این بیماری‌های قارچی باید مدیریت باغ را به خوبی انجام داد و فرایند برداشت و حمل تا انبار با دقت زیادی انجام شود. برای به حداقل رساندن بیماری‌ها در انبار می‌توان از تیمارهای قارچکش به شرح زیر استفاده نمود:
غوطه‌ورسازی میوه‌ها در محلول حاوی قارچکش‌های گروه بنزیمیدازول شامل: کاپتان، ایپرودیون و دیکلران با غلظت 500 تا 1000 قسمت در میلیون به مدت 30 ثانیه توصیه می‌شود. همچنین می‌توان از تیمارهای بدون قارچکش که همراه با آب با دمای بالاست استفاده کرد. بدین صورت که میوه‌ها به مدت 3 دقیقه در آب 45 درجه یا 1 دقیقه در آب 50 درجه ضدعفونی شود. توجه داشته باشید تا دمای آب بیشتر از 50 درجه سلسیوس نباشد زیرا دمای بالاتر از 50 درجه به بافت میوه آسیب خواهد زد.
به منظور نگهداری هلو و شلیل در سردخانه باید نکاتی را مدنظر قرار داد که در این بخش به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت:
میوه‌های هلو و شلیل به دلیل ویژگی‌های فیزیولوژیک خود در رطوبت بالا به سرعت دچار فساد خواهند شد و به همین دلیل باید بعد از برداشت فورا به محیط سرد منتقل شوند. دمای مطلوب برای نگهداری از میوه‌های هلو و شلیل تقریبا صفر درجه سلسیوس و رطوبت نسبی نیز 90 تا 95 درصد گزارش شده است. اگر میوه دچار آسیب سرما شده باشد برای نگهداری آن در دماهای پایین با مشکل مواجه خواهید شد بدین صورت که مدت زمان نگهداری آن در دمای پایین را محدود می‌کند. برای کاهش آسیب سرما در فضای انبار پیشنهاد می‌شود تا از روش‌های گرم کردن متناوب حین نگهداری سرد و سردکردن با تاخیر استفاده شود.
در روش سرد کردن با تاخیر که رسیدگی کنترل شده نیز نامیده می‌شود میوه‌ها بعد از برداشت قبل از وارد شدن به دمای ضفر درجه سلسیوس، 36 ساعت را در دمای 20 درجه سلسیوس سپری می‌کنند.
در روش گرمادهی متناوب میوه‌ها بعد از برداشت فورا به سردخانه با دمای صفر درجه سلسیوس منتقل می‌شوند اما هر 10 تا 14 روز به مدت یک روز در دمای 20 درجه سلسیوس یا نزدیک به آن قرار خواهند گرفت.
میوه‌های هلو و شلیل بسته‌بندی شده در شرایط یاد شده در انبار در دمای صفر تا 1 درجه سلسیوس و در رطوبت بین 90 تا 95 درصد به مدت حداکثر 1 ماه قابل نگهداری است.
ویژگی‌های یک انبار مناسب
همواره در یک انبار فاکتورهای متعددی وجود دارد که در حفظ سلامت میوه‌ها نقش عمده دارد و این به طوری است که گاهی ویژگی‌های نامطلوب یک انبار خود سبب نابودی محصولات آن خواهد شد. در این بخش به اختصار برخی ویژگی‌های یک انبار مناسب برای نگهداری محصولات کشاورزی را توضیح خواهیم داد:
- دمای انبار:
یکی از مهمترین شاخص‌های یک انبار که نقش کلیدی در انبارمانی میوه‌ها دارد دمای انبار است. دمای پایین سبب کاهش متابولیسم درون میوه‌ها شده و فعالیت میکروارگانیزم‌های قارچی را نیز کاهش می‌دهد. دمای پایین سبب کاهش آب از دست دهی میوه‌ها و در نهایت تازه ماندن آن‌ها خواهد شد. کنترل دمای انبار در محدوده مناسب و مورد نیاز یکی از الزامات انبار مناسب است تا بتوان محصول را در انبار به مدت زمان مورد نیاز ذخیره کرد.
- رطوبت انبار:
یکی دیگر از شاخص‌های یک انبار مناسب، رطوبت انبار است. رطوبت بالا سبب حفظ آب سطح میوه‌ها می‌شود و به طور مستقیم روی کیفیت میوه تاثیر خواهد گذاشت. در رطوبت‌های بالا و 100 درصد احتمال فعالیت میکروارگانیزم‌ها وجود خواهد داشت و رطوبت‌های کم مثل 65 درصد سبب از دست رفتن آب میوه می‌شود و پیری زودرس در میوه نمایان می‌شود. در یک انبار مناسب باید دستگاه رطوبت سنج وجود داشته باشد تا رطوبت انبار مداوم سنجش شود. دستگاه‌های تامین رطوبت در صورت امکان در انبار نصب شود و یا در غیر این صورت از آب‌پاشی کف انبار یا گذاشتن ظرف آب در کف انبار برای تامین رطوبت مورد نیاز انبار استفاده کنید.
- تهویه انبار:
تهویه و گردش هوا در انبار برای انبارمانی مناسب میوه‌ها بسیار مهم است و ورود هوای تازه به انبار حاوی میوه‌ها دارای اهمیت است. میزان تهویه انبار بسته به نوع میوه و حساسیت آن به تجمع کربن دی اکسید و تنفس آن متغییر است. به عنوان مثال مرکبات به تجمع دی اکسید کربن حساس است و باید تهویه آن به خوبی انجام شود.
برای انجام تهویه انبار باید دریچه‌هایی در قسمت پایین دیوارها تعبیه کرد تا بتوان آن‌ها را باز یا بسته نمود و فن‌هایی را نیز در بخش بالایی انبار باید قرار داد تا هوای انبار را به بیرون هدایت کند. معمولا در شب‌ها دریچه‌ها را باز می‌گذارند تا هوای تازه وارد شود. در طول روز باید فن‌ها خاموش و دریچه‌ها بسته باشند. برای بهتر کردن تهویه، چیدمان ردیف‌ها باید به گونه‌ای باشد که راهروهای کافی وجود داشته باشد و هم فاصله ردیف‌ها حفظ شود.
جمع‌بندی
در این مطلب یکی از مهمترین مرحله از تولید و عرضه محصولات کشاورزی یعنی ذخیره و انبارداری و اصول آن در برخی محصولات مهم بررسی شد تا اهمیت این مرحله در فرایند عرضه و نگهداری را بیشتر از قبل آشکار کند. شما با رعایت نکات انبارداری می‌توانید محصول تولید شده خود را به مدت طولانی‌تری ذخیره کنید تا به مصرف برسانید و یا به بازار عرضه کنید. این موضوع در خصوص میوه‌ها و محصولاتی که در فصلی غیر از فصل تولیدشان متقاضی دارد اهمیت اقتصادی بالایی خواهد داشت.
