مدیریت علف هرز سس
مقدمه
گیاه سس یکی از خطرناک‌ترین علف‌های هرز است که با مکانیزمی خاص در دنیای گیاهان سبب بروز خسارت به گیاهان زراعی مختلفی می‌شود. این علف هرز به صورت انگلی از گیاه میزبان خود تغذیه می‌کند. در تعریف لغت انگل این طور آمده است که انگل موجود زنده‌ای می‌باشد که تمام یا بخشی از نیازهای غذایی خود را در تمام یا بخشی از چرخه زندگی خود از موجود زنده دیگری دریافت کند. این سبک از زندگی در بین موجودات پست‌تر مثل ویروس‌ها، باکتری‌ها و یا قارچ‌ها به وفور دیده می‌شود و در گیاهان این شکل از تغذیه فراوانی کمتری دارد.
گیاهان انگل گلدار همگی دو لپه هستند و در 17 خانواده گیاهی جای می‌گیرند. در این دسته‌بندی گیاهان به صورت نیمه انگلی و انگلی تقسیم خواهند شد. گیاه انگلی سس در کنار گل جالیز از علف‌های هرز مهم است که کشاورزان به خوبی با آن آشنا هستند و روش‌های مبارزه خاص خود را دارند. برای آشنایی بیشتر با علف هرز گل جالیز مقاله راهکارهایی برای مقابله با گل جالیز را در دشت سبز مطالعه کنید.
معرفی علف هرز سس
گیاه انگلی سس متعلق به خانواده گیاهی Cuscutaceae می‌باشد و با اسم جنس Cuscuta sp شناخته می‌شود که در حدود 200 گونه گیاهی شناخته شده دارد. در ایران 17 گونه از این جنس گیاهی گزارش شده است. رشد فوق‌العاده سریع، خسارت شدید و غیرقابل جبران این گیاه انگلی به گیاهان زراعی مختلف سبب شده تا نام‌های عجیبی در زبان‌های مختلف به آن نسبت دهند.
بذرهای علف هرز سس اندوخته غذایی مناسبی برای جوانه‌زنی و تولید گیاه جدید دارد و به محض اینکه در محیط مناسبی قرار بگیرد جوانه‌زنی کرده و گیاه کوچکی ایجاد می‌کند. این گیاهچه باید خود را به میزبان برساند تا از بین نرود و بتواند بقای خود را تضمین کند. سس به عنوان یک گیاه انگل کامل شناخته می‌شود که برخلاف سایر گیاهان شناخته شده و معروف، فاقد هرگونه سبزینه یا کلروفیل است و برای تامین مواد غذایی مورد نیاز خود کاملا وابسته به میزبان خود است. این گیاه از آنجایی که فاقد هرگونه ریشه و برگ است، برای تامین مواد مغذی از گیاه میزبان اندامی به نام مکینه (هوستوریوم) تولید می‌کند و با کمک این اندام مواد غذایی را جذب و به مصرف می‌رساند.
معرفی چند گونه از سس
- سس یونجه:
سس یونجه یا سس زراعی، با نام علمی C. campestris شناخته می‌شود که گیاهی است یکساله و گلدار متعلق به خانواده Cuscutaceae ساقه‌های نازک و رشته‌های زرد رنگ مایل به سفید دارد. گل آذین این گیاه کروی، متراکم است و از گل‌های زیادی تشکیل شده است. محل تشکیل بذرهای این گیاه درون کپسول‌های آن است که در هر کپسول 2 تا 4 بذر ریز وجود دارد زمان گلدهی این گیاه در تابستان است. یک گیاه سس در یک سال می‌تواند در حدود 3 هزار بذر تولید کند که همگی آن‌ها در سال اول جوانه نخواهند زد. پوسته بذر این گیاه ضخامت بالایی دارد و به همین دلیل بذرها تا 20 سال نیز می‌توانند حفظ شوند. 80 درصد بذرها دارای خواب هستند و عامل شکسته شدن این خواب سرمای زمستان است.
بذرهای گیاه سس در بهار و در حرارت 25 درجه بیشترین نرخ جوانه‌زنی را دارد. ساقه سس بعد از چند روز جوانه زدن با گیاه میزبان تماس برقرار می‌کند و اندام مکینه خود را به سمت گیاه گسترش می‌دهد و اقدام به جذب آب و مواد غذایی مورد نیاز خود می‌کند. نکته مهم برای این گیاه این است که هر قطعه از گیاه سس می‌تواند جوانه زنی کرده و گیاه جدیدی ایجاد کند. این گونه از سس بومی آمریکای شمالی (تکزاس) است و اولین بار در سال 1356 توسط دکتر ثابتی شناسایی و جمع‌آوری شد.
- سس درختی:
سس درختی با نام علمی C. monogyna شناخته می‌شود که انگل گیاهی گیاهان زینتی و درختان مثمر و غیر مثمر است. سس درختی نسبت به سس زراعی از ساقه ضخیم‌تری برخوردار است و رنگ آن نیز مایل به قرمز می‌باشد. کپسول دانه در این سس دارای 1 تا 2 دانه می‌باشد و اندازه دانه‌ها 2 تا 3.5 میلی‌متر است.
نحوه خسارت علف هرز سس
خسارت سس به گیاهان زراعی و یا درختان مثمر و غیر مثمر به صورت مصرف مواد مغذی تولید شده توسط گیاه است و این روند تغذیه از گیاه تا جایی پیش می‌رود که گیاه میزبان خود را به مرز نابودی بکشاند.
اهمیت و پراکنش علف هرز سس
مهمترین راه پراکنش علف هرز سس از راه بذر است و دوره گلدهی طولانی است و از 3 تا 5 ماه به طول می‌انجامد. یکی از مهمترین عوامل پراکنده شدن این علف هرز، چرای احشام و حرکت آن‌ها در نواحی مختلف است. بذر این علف هرز از دستگاه گوارش احشام مختلف عبور می‌کند و با جابجایی آن‌ها، به پراکنده شدن بذرها کمک می‌کنند.
جریان آب ورودی به مزارع سبب جابجایی بذرها خواهند شد. زمین‌هایی که مسیر آب ورودی آن‌ها از زمین‌ها و نهرهای آلوده‌ی بالادستی است دچار آلودگی خواهند شد.
گیاه سس میزبان‌های متعددی دارد و از این میزبان‌ها می‌توان به یونجه، چغندر قند، انواع صیفی‌جات و سبزی‌جات، فلفل، تنباکو، برخی علف‌های هرز مثل شیر تیغک، گاوپنبه، خارشتر، سلمک و..اشاره کرد. پراکندگی این علف هرز در ایران وسیع است و از مزارع چغندرقند تهران، مزارع علوفه حبوبات و صیفی‌جات در استان‌های چهارمحال‌وبختیاری، زنجان، اردبیل و.. گزارش شده است.
سس‌های درختی میزبان‌های بخصوص خود را دارند و سس جالیزی قادر به آلوده‌سازی درختان و درختچه‌ها نخواهد بود و برعکس. از میزبان‌های سس درختی می‌توان به آلو، تمشک، فندق، افرا، گل سرخ، یاس بنفش، تبریزی، افرا و.. اشاره کرد.
روش‌های کنترل علف هرز سس
از آنجایی که علف هرز سس به شدت خاک و مزرعه را آلوده می‌کند و از بین بردن آن از خاک کاری بسیار دشوار و در بعضی موارد غیر ممکن است، باید در ابتدا اقدام به پیشگیری از ورود این علف هرز به مزارع کرد. از روش‌های پیشگیری از آلودگی مزرعه به علف هرز سس می‌توان به:
- عدم استفاده از بذرهای آلوده به بذر سس؛ برای این منظور باید از بذرهای گواهی شده استفاده کنید و از بذرهای بی‌نام و نشان خودداری کنید.
- کودهای حیوانی کاملا نپوسیده می‌توانند حاوی بذر سس باشند و با استفاده از آن در خاک این علف هرز را به مزرعه خود وارد می‌کنید.
- ماشین آلات کشاورزی ضمن کار در مزارع گوناگون با ادوات مختلف سبب جابجایی این بذرها و انتقال آن‌ها به مناطق غیر آلوده می‌شود. باید ادوات کشاورزی مثل انواع کلتیواتورها جه کلتیواتورهای دستی و یا تراکتوری پیش از ورود به زمین سالم تمیز و عاری از خاک و بافت گیاهی شوند.
- علف‌های هرز مختلفی می‌توانند میزبان این علف هرز باشند و در صورت وجود علف‌های هرز آلوده باید اقدام به حذف آن‌ها نمود.
- در صورت بروز آلودگی در مزرعه باید پیش از به بذر رفتن سس اقدام به حذف آن و از بین بردن آن از مزرعه به صورت کامل نمود. انگل‌های جمع‌آوری شده باید در محلی خارج از مزرعه سوزانده شوند.
مبارزه زراعی با این علف هرز با کمک گیاهان غیر میزبان یکی از روش‌های حذف تدریجی سس از مزرعه آلوده محسوب می‌شود. گیاهان گندم، جو، ذرت، سویا، کاهو و کلم رشد علف هرز سس در مزرعه را کاهش می‌دهند.
آبیاری زمین پیش از کاشت برای جوانه زدن بذرهای گیاه سس و سپس شخم زدن آن، کاشت یونجه با تراکم بالا در پاییز به جای کاشت آن در بهار از دیگر روش‌های کنترل زراعی این علف هرز هستند.
مبارزه مکانیکی با علف هرز سس به صورت پاکسازی و حذف دستی آن از روی گیاهان آلوده و سپس سوزاندن آن‌هاست. درختان آلوده بهتر است در محل آلودگی از 3 تا 5 سانتی‌متر پایین‌تر هرس شوند و در خصوص بوته‌های آلوده بهتر است تا اقدام به حذف کامل بوته‌های آلوده کنید. توجه داشته باشید تا هر قطعه از گیاه سس می‌تواند جوانه بزند و گیاه جدیدی تولید کند بنابراین حین عملیات مبارزه مکانیکی با دقت فراوانی عمل کنید تا ناخواسته سبب پراکندگی بیشتر آن نشوید.
آفتاب‌دهی خاک برای مزارع با ابعاد کوچک می‌تواند تا حدودی موثر باشد اما پوسته ضخیم بذرهای این گیاه مانع از نابودی همه آن‌ها خواهد شد.
مبارزه شیمیایی در صورتی که روش‌های مکانیکی و زراعی در کنترل علف‌هرز سس نتیجه بخش نبودند می‌توان از روش‌های شیمیایی نیز در کنار روش‌های نام برده استفاده کرد.
استفاده از انواع سموم علفکش پیش‌رویشی و پس‌رویشی در کنترل این علف هرز کاربرد دارند که به شرح زیر می‌باشند:
علفکش داکتال به میزان 12 تا 15 کیلوگرم به صورت پیش‌رویشی در مزارع یونجه تازه کشت شده و در یونجه دو سال کاشت به بعد در اواخر زمستان کمی قبل از رشد بهاره یونجه، سس را کنترل می‌کند. حین سمپاشی توجه داشته باشید که زمین مورد سمپاشی مرطوب باشد بنابراین یک نوبت آبیاری توصیه می‌شود.
استفاده از علفکش گلایفوزیت به میزان 380 سی‌سی در هکتار یا 150 گرم ماده موثره در زمانی که ارتفاع یونجه 20 تا 25 سانتی‌متر باشد سس را کنترل می‌کند. پس از یک مرحله سمپاشی باید بعد از 10 روز سمپاشی را تکرار کنید. یونجه سال اول باید در مرحله 8 برگی سمپاشی شود. گیاهان زینتی مثل شفلرا، کروتون و یا ختمی میزان 150 تا 400 گرم ماده موثره گلایفوزیت در هکتار سس را به خوبی کنترل می‌کند.
در باغچه‌های خانگی و مساحت‌های کم پاشش سرکه خانگی (اسید استیک) روی سس اثر کنترلی دارد.
جمع‌بندی
علف هرز سس یکی از علف‌های هرز خسارت‌زا و مهم در مزارع و باغات است و در صورت بروز آلودگی مبارزه با آن و حذف کامل آن با دشواری امکان‌پذیر است و در مواردی حتی غیر ممکن است. در این مطلب انواع سس و روش‌های مبارزه با آن شرح داده شد تا بتوانید از آلودگی مزرعه و یا باغ خود به این علف هرز هرز جلوگیری کنید.
