آشنایی با سوسک سرخرطومی خرما و مبارزه با آن
خرما یکی از محصولات کشاورزی مهم و با ارزش اقتصادی بالا می باشد. درخت خرما، نخل گیاهی گرمسیری است و میوه آن در شرایط آب و هوای گرم تولید می شود از این رو این گیاه را می توان در نواحی جنوب کشور مشاهده نمود. میوه خرما از ارزش غذایی و اقتصادی بالایی برخوردار است و محصولی بسیار مناسب برای صادرات به کشورهای گوناگون است اما به شرطی که کیفیت مناسب برای صادرات را نیز داشته باشند.
درخت خرما می تواند مورد حمله آفات و بیماری های متعددی قرار بگیرد که همگی روی کمیت و کیفیت محصول نهایی تاثیر گذار هستند. یکی از این آفات، سوسک سرخرطومی حنایی است که به تازگی در کشور مشاهده شده است. در این مطلب به معرفی این آفت مخرب و روش های مهار آن خواهیم پرداخت.
معرفی سرخرطومی حنایی و اهمیت آن
سرخرطومی حنایی خرما آفتی بسیار مخرب است که در کشورهای منطقه خاورميانه نظیر عراق، عربستان و.. دیده شده است. این آفت در ایران تا پیش از سال 1369 در ایران وجود نداشت و به صورت قرنطینه خارجی با آن مبارزه می‌شد اما در در شهرستان سراوان استان سیستان و بلوچستان برای اولین بار در سال 1369 گزارش شد که با رعایت اقدامات لازمه پراکندگی آن به همان منطقه محدود ماند.
در سال 1393 این آفت از طریق پاجوش های وارداتی از کشورهای همسایه به کشور مجددا وارد شد و این بار مهار نشد و در سال های بعد در استان های فارس و هرمزگان روی نخل گزارش شد. در صورتی که با آفت سرخرطومی حنایی مبارزه نشود می تواند خسارت هنگفتی به بار بیاورد و مرگ درختان خرما را رقم خواهد زد.
شکل شناسی آفت
قدم اول در مبارزه و مهار آفات ، شناسایی آن ها می باشد. با شناسایی دقیق می توان مرحله حساس زیستی آفت را مشخص نمود و مبارزه را براساس آن آغاز کرد.
در چرخه زندگی سرخرطومی حنایی، 4 مرحله زیستی مشاهده می شود که در این بخش به بررسی آن خواهیم پرداخت:
- تخم: اولین مرحله در زندگی این حشره، مرحله تخم می باشد. تخم های این حشره به رنگ سفید شیری و اندازه ای شبیه به دانه برنج دارد. حشره ماده تعداد متغییری براساس شرایط محیطی بین 30 تا 168 عدد و به صورت متوسط 70 عدد تخم و به شکل تدریجی می گذارد.
محل تخم گذاری این حشره تنه درخت، محل زخم و شکاف ناشی از هرس و یا حذف پاجوش و تنه جوش و یا محل فعالیت سوسک کرگدنی خرما می باشد .
- لارو: لارو های این آفت اندازه تقریبا درشتی دارند و حداکثر اندازه ثبت شده برای آن طولی معادل 52 میلی متر و عرض 20 میلی متر می باشد. رنگ بدن سفید شیری تا زرد و کپسول سر قهوه ای مایل به قرمز است. پا در این لارو مشاهده نمی شود. طول دوره لاروی در بهار 160 و در تابستان 40 روز می باشد، برای این آفت تا 13 سن لاروی نیز به ثبت رسیده است. لارو سن آخر با استفاده از الیاف جویده شده پیله ای ضخیم ایجاد کرده و داخل آن به شفیره بدل خواهد شد.
- شفیره:
شفیره این حشره از الیاف جویده شده خرما درست می شود که رنگی شکلاتی تا قهوه ای دارد. این شفیره داخل بافت درخت خرما ایجاد می شود و اندازه ای حدودا 59 میلی متر طول و بین 20 تا 40 میلی متر عرض دارد. طول دوره شفیرگی در بهار چند ماه و در تابستان 13روز است.
- حشره بالغ:
حشره بالغ این آفت به رنگ قرمز تا قهوه‌ای (حنایی) دیده می شود که اندازه آن در حدود 30 میلی متر طول و عرضی معادل 10 میلی متر دارد. خرطوم بلند و خمیده در انتها در این آفت دیده می شود که این قسمت به همراه سر یک سوم بدن حشره را تشکیل می دهند. شاخک ها زانویی و 12 بندی است. روی پیش‌گُرده این حشره چند لکه دیده می شود که به صورت دو لکه گرد در بخش جلویی و یک لکه نواری کوچک در بخش میانی است.
رفتار شناسی آفت
سرخرطومی حنایی خرما در اوایل روز و اوایل شب فعالیت می کنند و طول دوره زندگی خود بارها جفتگیری کرده و قادر هستند به صورت تدریجی تخمگذاری داشته باشند. زمستان را به صورت شفیره ، لارو سن بالا و حشره بالغ می‌توانند سپری کنند. در طول یک سال می توان مراحل لارو، تخم، شفیره و حشره بالغ این آفت را مشاهده کرد. یکی از عوامل جذب کننده این حشره برای تخمگذاری در نخل‌ها، بوی درخت خرما است. بوی بافت تازه و زنده مغز و تنه خرما نقش جلب کنندگی برای این آفت دارد.
نحوه خسارت سرخرطومی حنایی
مرحله خسارت زا در خصوص این آفت، لارو ها هستند. لارو ها با ورود به تنه درخت از بافت دسته جات آوندی، مغز ساقه، جوانه مرکزی، غلاف‌های لیفی نشده تغذیه می کنند. لارو ها در جهات مختلف تغذیه کرده و دالان هایی را پدید می آورد.
یکی از محل های تغذیه این آفت دسته جات آوندی است که محل نقل و انتقال آب و مواد مغذی به بخش های مختلف می باشد. با ایجاد خسارت در این بخش درخت علائمی شبیه به تشنگی از خود بروز می دهد و در کنار این علائم، با ایجاد خسارت در جوانه مرکزی تنه درخت کج شده و در نهایت درخت از بین خواهد رفت.درختان آلوده به این آفت از محل تنه دچار شکستگی شده و سقوط می کنند و این پایانی بر زندگی یک نخل خواهد بود. تشخیص مراحل اولیه خسارت این آفت بسیار بسیار دشوار می باشد و به صورت کلی زمانی خسارت آشکار خواهد شد که دیگر فرصت جبرانی باقی نمانده است. افراد باید بسیار با تجربه و با حس بویایی و بینایی قوی باشند تا بتوانند خسارت اولیه این آفت را به خوبی تشخیص دهند.
از علائم عمده خسارت این آفت می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ترشح شیرابه در محل سوراخ ورود لارو به تنه.
- خروج الیاف جویده شده در محل سوراخ همراه با ترشح شیرابه.
- ایجاد بوی ترشیدگی و لهیدگی در محل تنه درخت خرما.
- شنیدن صدای خورده شدن تنه درخت به صورت خراطی در مرحله تغذیه لارو ها از بافت چوبی تنه.
مبارزه با سرخرطومی حنایی خرما
برای مهار آفت سرخرطومی حنایی خرما باید مجموعه‌ای از اقدامات انجام شود و نمی توان تنها براساس یک روش که عمدتا شیمیایی است این آفت را مهار نمود. در این بخش به بررسی راه های مهار این آفت خواهیم پرداخت:
- یکی از مهمترین روش های انتقال و پخش این آفت در بین نخلستان های کشور، پاجوش ها و اندام های تکثیری آلوده به این آفت است. بنابراین باید از انتقال این اندام های تکثیری آلوده در مناطق داخلی کشور جلوگیری کرد و همچنین مقررات قرنطینه ای نیز برای ورود کنترل شده پاجوش ها از سایر کشورها به داخل وضع نمود.
- پایش جمعیت و ردیابی آفت:
در صورتی که ورود این آفت به یک منطقه به موقع ثبت و گزارش شود می توان با اقدامات موثر آن را به صورت مطلوبی کنترل کرد. برای این کار نیاز است تا بازدید های منظم از نخلستان ها به صورت تک به تک انجام شود و همچنین پایش جمعیت با استفاده از تله های فرمونی انجام شود. استفاده از تله فرمونی نباید به گونه ای باشد که سبب انتقال افت از منطقه آلوده به منطقه سالم شود زیرا این آفت تا 900 متر توان پرواز دارد.
- روش های زراعی:
یکی از راه های ورود مهم این آفت به درخت محل زخم ناشی از هرس و دیگر زخم ها می باشد. بهتر است برای هرس و حذف پاجوش ها و تنه جوش ها در فصل سرد سال اقدام شود تا تخم گذاری حشره انجام نشود. محل زخم نیز باید بلافاصله با ترکیباتی نظیر چسب باغبانی، ترکیبات مسی غلیظ مثل بردوفیکس و یا اکسی کلرور مس با غلظت 1 درصد پوشیده شود.
سعی شود تا در طول فصل بهار و تابستان در تنه درخت زخم ایجاد نشود تا بوی جلب کننده بافت گیاهی خرما سبب جذب حشره آفت نگردد.
- بافت های گیاهی و تنه های درخت خرما که قابل درمان نیستند باید بلافاصله خرد شده و سوزانده شوند تا از انتشار آن به سایر مناطق و درختان سالم جلوگیری شود.
- جلوگیری از آبیاری بی رویه نخلستان، در اثر این آبیاری بی رویه و بالا رفتن میزان رطوبت احتمال بیشتر شدن فعالیت این آفت نیز وجود دارد.
- مبارزه شیمیایی:
ترکیب حشره کش خاصی برای از بین بردن این آفت وجود ندارد زیرا فعالیت آن به صورت درون بافتی است و از گزند بسیاری از سموم رایج در امان می باشد. تنها راه مبارزه با این آفت استفاده از سموم تدخینی مثل قرص فسفید است که بسیار خطرناک برای انسان می باشد و باید صرفا تحت نظارت کارشناسان حفظ نباتات استفاده شود تا از مسمومیت جلوگیری شود.
جمع بندی
سرخرطومی حنایی خرما یکی از آفات مخرب درختان خرما می باشد که در صورت عدم مهار آن خسارت های هنگفتی به بار می آورد. همانطور که اشاره شد رعایت اصول قرنطینه داخلی و خارجی و همچنین رعایت بهداشت زراعی می تواند در مهار این آفت نقش موثری داشته باشد.
