مهم‌ترین نکات کاشت و تغذیه زعفران

زعفران به عنوان یک گیاه باستانی در ایران شناخته می‌شود که در فرهنگ ایرانی نقشی پررنگ دارد و به نوعی ایران با این محصول شناخته می‌شود. هر ساله در بسیاری از مناطق کشور که به لحاظ اقلیمی و خاک و آب مناسب برای کشت و پرورش زعفران محسوب می‌شوند اقدام به کشت این محصول می‌شود. از آن جایی که محصول زعفران بسیار با ارزش است، مردم ایران در مناطق مستعد کشت این محصول را به عنوان کشت اصلی خود انجام می‌دهند و به نوعی اقتصاد مردم آن منطقه وابسته به این گیاه و محصول آن است. محصول گیاه زعفران به نام طلای سرخ نیز معروف است که معرف ارزش بالای آن است.

برای اینکه بتوان به صورت اقتصادی اقدام به پرورش این محصول نمود باید توجه ویژه‌ای به تغذیه گیاهی و اصول آن نمود. تغذیه گیاهی درواقع شناخت نیازهای مختلف گیاهی در مراحل مختلف رشدی و چگونگی رفع آن به شکلی موثر است تا بتوان محصولی اقتصادی از کشت و کار برداشت نمود. در این مقاله به اصول تغذیه گیاهی زعفران برای برداشت محصول مناسب پرداخته می‌شود.

معرفی گیاه زعفران

در علم گیاه شناسی، زعفران با نام علمی Corcus sativus شناخته می‌شود که یکی از گیاهان خانواده زنبقیان یا Liliaceae می‌باشد. گیاه زعفران یکی از با ارزش ترین گیاهان ادویه‌ای و دارویی است که در جهان بسیار شناخته شده است و علاقمندان زیادی نیز دارد.

زعفران گیاهی یکساله از نظر گیاه شناسی و زمستانه محسوب می‌شود. این گیاه تمامی مراحل رشد و نمو خود را در زمستان طی می‌کند. از آن جایی که گیاه زعفران تولید بنه می‌کند، نیاز به کاشت هرساله آن در زمین زراعی نیست و به لحاظ زراعی چند ساله محسوب می‌شود. طول عمر یک مزرعه زعفران بین 5 تا 12 سال متغییر است. البته با نگهداری اصولی می‌توان تا 20 سال نیز از یک مزرعه زعفران نگهداری نمود.

براساس یافته ها مستندات تاریخی خاستگاه اولین زعفران در دنیا، کشور ایران است که زادگاه آن دامنه های زاگرس بویژه نواحی الوند است. در حال حاضر ایران بزرگترین تولید کننده زعفران در دنیا محسوب می‌شود که بیش از 95 درصد تولید جهانی این محصول به ایران اختصاص دارد. بزرگترین تولید کنندگان این محصول در ایران نیز استان‌های خراسان رضوی و خراسان جنوبی هستند.  

زعفران گیاهی علفی است که فاقد ساقه می‌باشد و تولید پیاز می‌کند. پیازهای گیاه زعفران از نوع کورم (Corm) می‌باشد و برخلاف پیاز خوراکی که ساختار آن متشکل از یک ساقه محصور در برگ‌های اندوخته‌ای است، پیاز زعفران یک ساقه زیرزمینی مدور، سخت، گوشت دار و توپر است که از پوسته های فیبری قهوه ای رنگ پوشیده شده.

هر پیاز زعفران بسته به زمان آبیاری قبل، بعد و یا همزمان با گلدهی شش تا نه برگ باریک مثل برگ های علف های چمنی تولید می‌کند. گل های گیاه زعفران به صورت غنچه هستند که با تابش آفتاب باز خواهند شد. گل های زعفران متشکل از سه گلبرگ، سه کاسبرگ تغییر شکل یافته به رنگ بنفش، سه پرچم و مادگی با یک تخمدان که در مرکز گل قرار گرفته تشکیل شده است. از بخش تخمدان خامه بلند و باریکی به رنگ زرد روشن و به طول 7 تا 10 سانتی متر خارج می شود که بخش انتهایی آن به سه کلاله بوقی شکل و به رنگ قرمز عنابی که طول آن ها بین 2 تا 3 سانتی متر است ختم می‌شود. این سه کلاله با قطع شدن و خشک شدن زعفران تجاری نام می‌گیرند که معطر است و بوی تند و طعمی تلخ دارد.

خاک مناسب و ویژگی‌های آن برای کاشت زعفران

گیاه زعفران می‌تواند رشد خود را با بسیاری از خاک های زراعی تطبیق دهد و از این رو می‌توان آن را در بسیاری از خاک ها کشت نمود اما این گیاه عموما خاک هایی با بافت نرم و نفوذپذیری بالا که غنی از کلسیم و مواد آلی باشد می‌پسندد. زمین مناسب برای کشت و تغذیه اصولی زعفران باید بدون سنگ ریزه، فاقد بذر علف های هرز، دارای زه کش طبیعی و با بافتی متوسط تا سبک و نسبتا عمیق باشد تا این گیاه بتواند به خوبی رشد کرده و همچنین بتوان تغذیه را نیز به خوبی انجام داد.

تهیه زمین و مدیریت تغذیه در زعفران

• تهیه زمین:

برای کاشت و پرورش زعفران در زمین زراعی باید شش ماه قبل از آغاز دوره رشد فرایند خاک ورزی را انجام داد. با انجام شخم پیش از شروع دوره رشد، بارندگی های زمستان و بهار به خوبی به بافت خاک نفوذ خواهند کرد و سبب پوک شدن بافت خاک می‌شوند.

در مدت زمانی در حدود یک ماه پیش از آغاز کشت باید در حدود چهل تا هفتاد تن در هکتار کود دامی کاملا پوسیده را در زمین زراعی پخش نمود و با ابزار خاک ورزی مناسب مثل دیسک با خاک مزرعه مخلوط نمود.

یکی از الزامات تغذیه گیاهی در کشت و کار زعفران و یا هر محصول دیگر، انجام آزمایشات مربوط به تجزیه خاک و آب مورد استفاده است. با انجام این آزمایشات می‌توان اطلاعات بسیار خوبی از میزان حاصلخیزی و کمبودها یا بیش بود های خاک و آب مورد استفاده بدست آورد و تغذیه گیاهی را براساس آن به نحوی موثر و اقتصادی انجام داد. باید توجه داشته باشید که گیاه زعفران مقاومت بالایی نسبت به خاک و یا آب شور ندارد و باید از کشت آن در مناطق اینچنینی خودداری کرد.

• تغذیه گیاهی در کشت زعفران:

در کشت هر محصولی ممکن است برخی علائم کمبود و یا نارسایی مواد مغذی برای گیاه رخ دهد و در بسیاری موارد این کمبودها سبب کاهش عملکرد به صورت چشمگیری خواهند شد. در این موارد باید با استفاده از کودها و اصلاح کننده های مختلف که به صورت زیستی و یا شیمیایی وجود دارند کمک گرفت تا این کمبودها و نارسایی ها به نحو موثری جبران شوند. در این بخش به بررسی نحوه تغذیه اصولی زعفران خواهیم پرداخت:

یکی از مهمترین اجزای خاک ماده آلی آن است. با اینکه مقدار آن در خاک به نسبت سایر بخش ها کمتر است اما در رشد و عملکرد گیاهان نقش پررنگی دارد. ماده آلی خاک علاوه بر بهبود شرایط رشدی گیاه سبب بهبود خصوصیات فیزیکی خاک شده و همچنین برای میکروارگانیزم های مفید خاک نیز بستر رشد مناسبی ایجاد می‌کند. هرچه ماده آلی خاک بالاتر باشد میزان تحرک آب و گردش هوا در خاک نیز بیشتر خواهد شد و این موضوع سبب می‌شود تا پیاز زعفران رشد بهتری داشته باشد. همچنین ماده آلی خاک می‌تواند راندمان مصرف کودهای شیمیایی را افزایش دهد که این موضوع از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارد.

بهترین نوع کود دامی برای تامین ماده آلی خاک، کود گاوی کامل پوسیده است. مصرف کودهای دامی نپوسیده به دلیل آلودگی آن ها به انواع بیمارگر ها و آفات ممنوع می‌باشد. توصیه می‌شود تا در زراعت زعفران هر دو سال یک بار مقدار 30 تا 40 تن در هکتار کود دامی کاملا پوسیده در سطح مزرعه پخش شود.

عنصر نیتروژن به عنوان یکی از پرمصرف ترین عناصر در بین گیاهان است. بدون تامین این عنصر شاهد رشد هیچ گیاهی نخواهیم بود. نیتروژن مورد نیاز برای گیاه از راه های کودهای شیمیایی و کودهای آلی تامین می‌شود. تامین نیتروژن تنها توسط کودهای آلی موضوعی اشتباه است و باید به صورت تلفیقی این فرایند را انجام داد.

منابع تامین نیتروژن به صورت شیمیایی عبارتند از: اوره با 46 درصد نیتروژن، نیترات آمونیوم با 30 درصد نیتروژن و سولفات آمونیوم با 21 درصد نیتروژن خالص. پژوهش ها نشان داده است که زعفران در یک دوره رشدی تا برداشت محصول به میزان 50 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار از منابع مختلف کودی نیاز دارد. استفاده از کودهای نیتروژنی باید به صورت تقسیطی و در سه مرحله انجام شود. پس از برداشت زعفران باید اقدام به آبیاری مزرعه نمود و اولین کوددهی نیتروژن باید در این مرحله انجام شود. 25 کیلوگرم نیتروژن خالص معادل 50 کیلوگرم اوره در هکتار در این مرحله استفاده می‌شود.

نوبت بعدی کوددهی اوره، یک ماه بعد و همزمان با آبیاری است که به میزان 35 کیلوگرم در هکتار اوره است. به فاصله یک ماه بعد باید 15 کیلوگرم در هکتار اوره مصرف نمود تا نیاز به نیتروژن گیاه تامین شود.

توصیه می‌شود تا برای افزایش راندمان جذب کود، به میزان 2 تا 3 لیتر  کود اسید هیومیک در هکتار همزمان با نوبت اول کوددهی نیتروژن استفاده شود. کوددهی نیتروژن قبل از آبیاری اول توصیه نمی‌شود زیرا ممکن است سبب کاهش گلدهی زعفران شود.

عنصر پرمصرف و مهم دیگر، فسفر است. این عنصر سبب ایجاد سیستم ریشه دهی مناسب گیاه شده و همچنین در فرایند گلدهی و انتقال انرژی گیاه نیز دخالت دارد. در صورتی که میزان فسفر قابل جذب در خاک از عدد 15 میلی گرم بر کیلوگرم کمتر باشد باید اقدام به مصرف کودهای فسفره به شرح زیر نمود:

در صورت کمتر بودن فسفر قابل جذب از عدد 15 میلی گرم بر کیلوگرم باشد باید تا میزان 50 کیلوگرم در هکتار سوپرفسفات تریپل که 46 درصد فسفر دارد استفاده نمود. زمان استفاده از کودهای فسفره در هنگام آبیاری اولیه است. می‌توان همچنین از کودهای مکمل حاوی فسفر به صورت سرک نیز استفاده کرد ولی کودهای سوپرفسفات تریپل یا معمولی نباید به صورت سرک مصرف شوند.

پتاسیم به عنوان سومین عنصر پرمصرف و مهم در گیاهان محسوب می‌شود. نقش پتاسیم در فرایندهای گیاهی و افزایش مقاومت به بیماری ها و تنش‌ها اثبات شده است. چنانچه میزان پتاسیم موجود در خاک بیش از 250 میلی‌گرم بر کیلوگرم باشد نیازی به مصرف کود نیست اما در مقادیر کمتر از آن باید حداکثر تا میزان 50 کیلوگرم سولفات پتاسیم در هکتار مصرف شود. بهترین زمان مصرف این کود نیز همزمان با کوددهی با فسفر و آبیاری اولیه است. در صورت استفاده از کود سولوپتاس می‌توان به صورت سرک نیز کوددهی انجام داد.

عناصر کم مصرف مثل روی، آهن، کلسیم و.. در رشد و فرایندهای زایشی گیاه نقش موثری دارند و باید در برنامه تغذیه گیاهی زعفران گنجانده شوند. بهترین روش تامین این عناصر محلول‌پاشی آن است تا بیشترین بازدهی حاصل شود.

بهترین زمان محلول پاشی کودهای ریزمغذی در اواخر بهمن و تا اواخر اسفندماه است چرا که در این مرحله زعفران تنها به برگ‌های خود متکی است و پیاز آن در فاز خواب قرار دارد. محلول‌پاشی باید در غلظت استاندارد انجام شود تا گیاه‌سوزی رخ ندهد. در ساعات گرم روز نباید اقدام به محلول‌پاشی نمود. محلول‌پاشی در شرایط آب و هوایی نامساعد توصیه نمی‌شود. شستشوی مخزن سمپاش پیش از محلول‌پاشی و کالیبراسیون آن الزامی است. پس از محلول پاشی باید حتما مزرعه آبیاری شود تا حرکت شیره گیاهی بهبود پیدا کند.

از دیگر منابع افزاینده رشد که به صورت زیستی می‌باشند قارچ‌های همزیست با ریشه گیاه است که تحت عنوان مایکورایزا شناخته می‌شود. این قارچ‌ها با ریشه گیاه رابطه همزیستی برقرار کرده و در جذب آب، فسفر و سایر مواد مغذی گیاه را یاری می‌دهد. این محصول را می‌توان در سال اول کشت با توجه به نیاز مزرعه استفاده نمود.

جمع‌بندی

تغذیه گیاهی یکی از مهمترین جنبه‌های تولید محصول اقتصادی با قابلیت رقابتی است. در این مقاله به چگونگی تغذیه اصولی گیاه زعفران با منابع مختلف کودی پرداخته شد تا با نیازهای این گیاه ارزشمند و روش‌های رفع آن بیشتر آشنا شوید.