اصول تغذیه و برداشت برنج
اصول تغذیه و برداشت برنج
مقدمه
برنج یکی از محصولات کشاورزی مهم در ایران و جهان محسوب می‌شود و به لحاظ اقتصادی نیز جزو محصولات استراتژیک است. سالانه هزینه‌های زیادی صرف واردات این محصول و رفع نیازهای کشور به این محصول می‌شود. در کشور ایران محصول برنج نقش کلیدی در اقتصاد مردم مناطق مختلف دارد به طوری که بخش بسیار زیادی از مردمان شمال کشور وابستگی اقتصادی و غذایی کامل به کشت و کار برنج دارند و در صورت وقوع خشکسالی و یا مشکلاتی که باعث ایجاد اختلال در فرایند کشت و کار شود مردم را با مشکلات زیادی مواجه خواهد کرد بنابراین مدیریت بهینه مزارع به لحاظ مصرف به موقع و در اندازه درست نهاده‌های کشاورزی برای بهینه کردن هزینه‌ها و همچنین افزایش بازدهی اهمیت زیادی پیدا می‌کند.
معرفی برنج
گیاه برنج با نام علمی Oryza sativa شناخته می‌شود که در خانواده گیاهی گندمیان یا Poaceae همراه با گندم، جو و.. قرار می‌گیرد. این گیاه یک گیاه علفی و یکساله محسوب می‌شود که محصول آن دانه‌هایی خوراکی و غنی از نشاسته است. گیاه برنج می‌تواند تا ارتفاعی در حدود 1 متر و یا بیشتر رشد داشته باشد. میزان ارتفاع این گیاه بستگی زیادی به نوع رقم مورد کشت دارد. برگ‌های این گیاه به صورت باریک و کشیده است که در مراحل اولیه رشد سبز رنگ است و با رسیدگی به زرد تغییر رنگ خواهد داد. بخش زیادی از کشورهای قاره آسیا بخصوص جنوب شرق آسیا به لحاظ غذایی به برنج وابستگی کامل دارند و این محصول را به اشکال مختلف و در دستورهای غذایی مختلف مصرف می‌کنند.
مدیریت تغذیه در مزارع برنج
گیاه برنج برای رشد مناسب و رسیدن به بهترین بهره‌وری نیاز به کوددهی و رسیدگی مناسب و به موقع دارد. در این قسمت به بررسی عناصر مغذی مهم برای گیاه برنج خواهیم پرداخت:
- نیتروژن:
یکی از مهمترین عناصر مغذی مورد نیاز هر گیاهی نیتروژن است. این عنصر در فرایندهای زیستی مختلفی نقش اساسی دارد. کمبود نیتروژن در برنج به صورت تغییر رنگ در برگ‌های مسن و یا گاهی همه برگ‌ها از سبز پررنگ به سبز روشن بروز می‌کند و نوک برگ‌ها به صورت کلروزه در خواهد آمد. کمبود نیتروژن در مراحل حساس رشدی مثل پنجه‌زنی و ظهور سنبله بیشتر بروز خواهد کرد و این به دلیل نیاز بالای گیاه در این مراحل به نیتروژن است. کاهش تعداد دانه‌ها، کاهش ارتفاع گیاه و کاهش پنجه‌زنی از تاثیرات کمبود نیتروژن در گیاه برنج است.
در صورت استفاده بیش از اندازه از عنصر سبب بروز مشکلاتی خواهد شد که شامل؛ سایه اندازی مضاعف برگ‌ها که به علت رشد رویشی بیش از حد ایجاد می‌شود و ایجاد پنجه‌های غیر موثر که سبب کاهش عملکرد پنجه‌های موثر شده و تولید دانه را کاهش خواهند داد. بروز ضعف در ساقه گیاه و خوابیدگی ساقه در مرحله رسیدگی خواهد شد. کاهش کیفیت دانه و پوک شدن دانه‌ها نیز از دیگر مشکلات مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنه است.
- فسفر:
فسفر نقش بسیار مهمی در سوخت و ساز گیاهان دارد و در مراحل فتوسنتز گیاه یکی از اجزای اصلی به حساب می‌آید. در صورتی که بر اساس نیاز گیاه از کودهای نیتروژنه به میزان کافی استفاده نشود مرحله حساس پنجه‌زنی کاهش خواهد یافت و حتی متوقف می‌شود. برگ‌های این گیاهان نیز به رنگ سبز تیره تغییر رنگ خواهند داد.
در صورتی که رقم بکار رفته توانایی تولید رنگدانه آنتوسیانین را داشته باشد، در شرایط کمبود فسفر رنگ برگ‌ها به ارغوانی و یا قرمز تغییر خواهد کرد. در شرایط کمبود شدید فسفر ممکن است گیاه اصلا به مرحله گلدهی نرسد.
- پتاسیم:
نقش عنصر پتاسیم در افزایش استحکام بافت گیاهی و مقاومت در برابر خوابیدگی و همچنین کاهش حساسیت گیاه نسبت به بیماری‌های مهم از نقش‌های این عنصر در گیاه برنج می‌باشد. گیاهان برنجی که به میزان کافی پتاسیم دریافت نکنند به صورت تغییر رنگ برگ‌ها در حاشیه بروز می‌کند. حاشیه و نوک این برگ‌ها به رنگ نکروزه و قهوه‌ای بدل خواهد شد. در شرایط رسیدگی محصول خوابیدگی ایجاد خواهد شد. قدرت اکسید کنندگی ریشه برنج وابستگی زیادی به عنصر پتاسیم دارد که در شرایط کمبود آن تهویه ریشه در شرایط بی‌هوازی خواهد شد و در نتیجه آن مقاومت ریشه نسبت به عناصر سمی تولید شده کاهش خواهد یافت.
بیماری‌هایی نظیر لکه قهوه‌ای برگ، شیت بلایت، بلاست و پوسیدگی غلاف در شرایط بیش‌بود نیتروژن و کمبود پتاسیم شدت بیشتری خواهند داشت.
- روی:
در رشد و توسعه بهینه برنج عنصر روی نقش موثری دارد. در صورت کمبود روی در گیاه برنج، علائمی نظیر لکه‌های قهوه‌ای غباری بر روی برگ‌های بالایی گیاهانی است که رشدشان متوقف شده‌است. مدت بروز این علائم می‌تواند بین دو تا چهار هفته پس از انجام نشا می‌باشد. رشد غیر یکنواخت برنج و استقرار ضعیف بوته‌ها که در برخی قسمت‌های مزرعه دیده می‌شود از علائم دیگر کمبود روی است. در مرحله پنجه‌زنی اگر عنصر روی به میزان کافی کم باشد، این فرایند با اختلال مواجه خواهد شد و یا کامل متوقف می‌شود.
مقدار مصرف کودها
مقدار مصرف کودها برای جبران کمبود مواد مغذی در گیاه برنج بستگی به نتایج آزمون خاک، رقم مورد استفاده و عملکرد مورد انتظار تعیین می‌گردد اما به صورت استاندارد برای برداشت محصولی در مقدار تقریبی 4 تا 5 تن در هکتار برای ارقام محلی و 5/7 تا 5/8 تن در هکتار برای ارقام پرمحصول مقادیر زیر توصیه می‌شود:
- میزان مصرف کودها در ارقام محلی:
- کود اوره:
برای برداشت محصول ایده‌آل باید به میزان 150 کیلوگرم کود اوره در هکتار مصرف شود. 75 کیلوگرم از این کود باید به صورت پایه یعنی قبل از نشا، 30 کیلوگرم آن اواسط پنجه‌زنی (حدودا 30 روز پس از نشاکاری)، 30 کیلوگرم در مرحله حداکثر پنجه‌زنی یا تشکیل خوشه اولیه (35 تا 45 روز پس از نشاکاری) و 15 کیلوگرم در مرحله ظهور خوشه که تقریبا 60 روز پس از نشاکاری است استفاده شود.
- کود سولفات پتاسیم:
کل میزان مصرف این کود در حدود 100 کیلوگرم در هکتار است که باید 50 کیلوگرم از آن به صورت پایه و 50 کیلوگرم آن در مرحله پنجه‌زنی یا شروع مرحله زایشی (همراه با مصرف سومین کود اوره) مصرفشود.
کل مقدار توصیه شده این کود 100 کیلوگرم در هکتار است که باید تمامی آن به صورت پایه و با ترکیب کودهای ازته و پتاسیم قبل از انجام نشا به زمین داده شود.
- سولفات روی:
25 کیلوگرم در هکتار که باید کل آن قبل از نشاکاری استفاده شود.
- میزان مصرف کودها در ارقام پرمصرف:
- کود اوره:
در حدود 250 تا 300 کیلوگرم در هکتار باید بکارگرفته شود. 50 درصد از آن به صورت پایه، 20 درصد در اواسط پنجه‌زنی (4 هفته پس از نشاکاری)، 20 درصد پایان دوره رویشی و شروع مرحله زایشی ( 45 روز پس از نشاکاری)، 10 درصد مرحله ظهور اولیه خوشه (65 تا 70 روز بعد از نشاکاری) بکار گرفته می‌شود.
- کود سولفات پتاسیم یا کلرور پتاسیم:
150 تا 200 کیلوگرم در هکتار که نیمی از آن به صورت پایه و نیم دیگر آن در حداکثر مرحله پنجه‌زنی یا شروع مرحله زایشی (همزمان با مرحله سوم کود اوره سرک).
- کود سوپرفسفات تریپل:
150 کیلوگرم در هکتار که کل مقدار باید به صورت پایه و قبل از نشاکاری استفاده شود.
- کود سولفات روی: 25 کیلوگرم در مجموع برای مساحتی در حدود یک هکتار که تمامی آن باید قبل از نشاکاری و به صورت پایه بکارگرفته شود.
نکاتی در مورد مصرف کود اوره
- برای هر تن شلتوک برنج مصرف 15 کیلوگرم اوره ضروری است اما به شرطی که کاه و کلش حاصل از برداشت قبلی از زمین برداشته یا سوزانده نشود.
- در صورتی که زمین زراعی در دوره قبل تحت کشت شبدر بوده است باید میزان مصرف اوره به نصف کاهش یابد.
- در صورت استفاده از کود اوره سرک باید حداقل عمق آب 3 تا 5 سانتی‌متر باشد و خروجی و ورودی آب به مدت 3 روز بسته باشد.
برداشت برنج
برداشت برنج در گذشته به صورت دستی انجام می‌شده است که توسط ابزارهای دستی انجام می‌شد. این فرایند بسیار زمان‌بر بوده و نیاز به نیروی انسانی زیادی نیز داشت. در برداشت دستی مرحله برداشت برنج و تبدیل آن به شلتوک در داخل مزرعه و به کمک کمباین‌های کوچکی که توسط نیروی محرکه ماشین آلات کشاورزی نظیر تراکتورها یا تیلر ها بکار می‌افتاد انجام می‌شد و شلتوک برای سفید شدن به کارخانه‌ها ارسال می‌شدند.
با سرمایه‌گذاری و تحقیق و توسعه روی ماشین آلات برداشت محصولات کشاورزی، برای برداشت برنج نیز کمباین‌هایی طراحی شدند که با هزینه بسیار کمتر و سرعت بسیار بالاتری اقدام به برداشت برنج کردند. در خصوص برداشت مکانیزه برنج نکاتی وجود دارد که باید به آن‌ها توجه شود:
- از آنجایی که شلتوک پس از برداشت رطوبت بالایی در حدود 24 درصد دارد، باید بلافاصله و یا حداکثر 3 تا 4 روز پس از برداشت به کارخانه جهت خشک کردن منتقل شوند.
- در صورت طولانی شدن فاصله بین برداشت و انجام فرایند خشک کردن، قارچ‌های همراه با شلتوک که عموما تولید کننده سموم هستند مثل قارچ‌های تولید کننده آفلاتوکسین فعال خواهند شد که عوارضی مثل بد بو شدن برنج و یا خالدار شدن برنج را سبب می‌شوند.
- برای اینکه دستگاه کمباین بتواند در مزرعه وارد شود و فرایند برداشت را انجام دهد خاک مزرعه باید خشک و سفت باشد تا مانع از حرکت صحیح کمباین نشود. برای این منظور باید مزرعه زه‌کش مناسب داشته باشد تا در زمان رسیدن محصول مزرعه عاری از آب شود.
- استفاده از دروگرها یکی از روش‌های برداشت مکانیزه برنج است که برای ارقام پاکوتاه و مقاوم به خوابیدگی هستند کاربرد دارد. در این روش ساقه برنج در ارتفاع 20 تا 30 سانتی‌متری از کف زمین بریده خواهند شد و به مدت چند روز در مزرعه قرار می‌گیرند تا رطوبت‌شان به میزان 15 درصد برسد و پس از آن توسط کمباین‌ها خرمن‌کوبی شوند.
جمع‌بندی
در این مقاله یکی از مهمترین نکات در خصوص داشت برنج به صورت مختصر توضیح داده شد و انواع روش‌های برداشت برنج نیز شرح داده شد. میزان مصرف کودها براساس نوع رقم و اقلیم می‌تواند متفاوت باشد و مقادیر مصرفی باید در آزمایشات خاک تعیین شوند و براساس رقم مورد استفاده و اقلیم توصیه شوند تا بهترین نتیجه حاصل شود.
