مدیریت بیماری بلایت فوزاریومی خوشه گندم
مقدمه
گندم با نام علمی Triticum aestivum متعلق به خانواده گیاهی گندمیان است که همراه با گیاهانی نظیر برنج، ذرت، سورگوم و.. در یک خانواده قرار می‌گیرد. این محصول در سطح دنیا یکی از مهمترین محصولات کشاورزی محسوب می‌شود که نقش بسیار پر رنگی در اقتصاد کشورها بازی می‌کند به نوعی که جهان بدون کشت گندم با مشکل تامین غذا مواجه خواهد شد. در ایران تولید این محصول در بسیاری از مناطق به عنوان کشت اصلی رواج دارد و اقتصاد مردم به این محصول وابسته است. از این مناطق می‌توان به استان‌های غرب کشور، فارس، خوزستان، گلستان و.. اشاره کرد. بیماری‌های متعددی ممکن است کشت گندم را تحت تاثیر قرار دهد که بلایت فوزاریومی یا بادزدگی سنبله گندم یکی از این بیماری‌هاست. در مناطقی که رطوبت هوا بالاست نظیر استان‌های شمالی و همچنین دشت مغان این بیماری از اهمیت بالاتری برخوردار است. در این مقاله به معرفی بیماری بلایت فوزاریومی خوشه گندم و روش‌های مدیریت آن خواهیم پرداخت.
معرفی بلایت فوزاریومی خوشه گندم
بلایت فوزاریومی خوشه گندم توسط قارچی به نام Fusarium geraminearum ایجاد می‌شود. این قارچ گونه‌های زیادی دارد که می‌توانند این بیماری را ایجاد کنند. دامنه میزبانی این قارچ وسیع است و یکی از میزبان‌های مهم این قارچ گیاه ذرت است که در کشور به صورت گسترده کشت می‌شود و در بهار این محصول ممکن است تحت آسیب این بیمارگر قرار بگیرد.
در کشور ایران این عامل بیماری برای اولین بار در سال 1356 توسط دکتر ارشاد از مزارع دشت ناز ساری گزارش شد. این بیماری در سال‌های دهه 70 شمسی در مزارع استان گلستان توانست خسارتی در حدود 80 درصد محصول ایجاد کند که رقمی بسیار بالا برای یک عامل بیمارگر محسوب می‌شود. این بیماری به تدریج در سال‌های 1375 خورشیدی به استان‌های جنوبی کشور وارد شد که خسارتی بسیار بالا ایجاد نمود.
چرخه زندگی قارچ عامل بیماری
قارچ عامل بیماری در دانه‌های بذر که ممکن است روی بذر یا درون آن باشد و همچنین در بقایای گیاهی در درون خاک باقی‌بماند. این قارچ بیمارگر در باقی‌مانده محصول ذرت ماندگاری قابل توجهی دارد. پراکنش قارچ عامل بیماری با کمک اسپورهای هوازاد با کمک جریان هوا تا فاصله‌های دور و همچنین با کمک بذرهای آلوده می‌تواند به مناطق مختلف که حتی در آن منطقه این بیماری وجود ندارد نیز منتقل شود و این موضوع به لحاظ مقررات قرنطینه‌ای حائز اهمیت است.
قارچ عامل بیماری برای اینکه بتواند وارد سنبله و میزبان خود شود باید در مرحله حساس گیاهی این فرایند را انجام دهد. حساس‌ترین مرحله رشدی در هر گیاهی مرحله گلدهی آن است. بیماری بلایت فوزاریومی خوشه برای ایجاد بیماری به یک بستر غذایی مناسب برای رشد و نفوذ به بافت گیاهی دارد. در گیاه گندم در مرحله گلدهی بساک‌های خود را از سنبله خارج می‌کند و بستر مناسب برای رشد و فعالیت اولیه قارچ فراهم می‌شود. آسکوسپورهای این قارچ در صورتی که در هوا وجود داشته باشند روی این بساک‌ها مستقر خواهند شد و از مواد غذایی موجود در سطح آن‌ها تغذیه می‌کند تا رشد و توسعه پیدا کند.
بعد از اینکه بساک‌های گل در سنبله با موفقیت آلوده شدند، حال قارچ عامل بیماری از طریق میله‌های پرچم وارد گل خواهد شد تا دانه‌های درحال تشکیل را کلنیزه (استقرار روی سطح میزبان و آغاز تغذیه از آن) کند و سبب نابودی آن‌ها شود. این بیماری برای اینکه بتواند چرخه زیستی خود را کامل کند به مرحله حساس میزبان نیاز دارد و در غیر این صورت نمی‌توانیم شاهد این بیماری باشیم قارچ‌های دیگری نظیر قارچ عامل پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه کلزا نیز مشابه همین قارچ برای ایجاد بیماری به مرحله حساس رشدی نیاز دارد.
براساس اطلاعات بالا، زمان آلودگی سنبله‌های گندم از آغاز گلدهی خوشه‌های گندم شروع می‌شود که همانطور که گفته شد با آشکار شدن بساک پرچم‌ها همراه است و تا پایان مرحله گلدهی ادامه خواهد داشت.
قارچ بلایت فوزاریومی خوشه گندم علاوه بر میزبان‌های گندم و ذرت می‌تواند سایر گیاهان این خانواده مثل یولاف زراعی، چاودار و حتی علف‌های هرز این خانواده را نیز آلوده سازد و آن‌ها را از بین ببرد.
علائم بیماری بلایت فوزاریومی خوشه گندم
در صورتی که سنبله گندم دچار آلودگی شود این آلودگی علائم مشخصی دارد که آن را از سایر بیماری‌ها متمایز می‌کند. علائم آلودگی سنبله‌ها شامل سوختگی یا بادزدگی تمام یا بخشی از سنبله گندم است که این علائم می‌تواند از مرحله گلدهی که در واقع آغاز بیماری است تا مرحله رسیدگی گندم قابل روئیت باشد.
در شرایطی که بارندگی رخ دهد و یا رطوبت محیط بالا باشد بخش‌هایی از سنبله که در آن‌ها آلودگی قابل مشاهده است تغییر رنگ به رنگ‌های سفید و یا نارنجی رخ خواهد داد و این تغییر رنگ مربوط به فعالیت تولید مثلی غیرجنسی قارچ عامل بیماری است که اسپورهای (هاگ‌ها) خود را روی بافت آلوده تولید کرده است.
خسارتی که این قارچ می‌تواند به گیاه گندم و محصول آن وارد کند از دو جهت قابل بررسی است. یکی از جنبه‌های خسارت، خسارت مستقیم قارچ عامل بیماری است که با تولید دانه‌های چروکیده، سبک و غالبا خاکستری یا صورتی همراه است. کاهش وزن دانه‌ها و عملکرد کلی بوته‌ها نیز در اثر آلوده شدن به این قارچ قابل مشاهده است.
خسارت دیگری که این قارچ می‌تواند به محصول گندم وارد کند تولید ترکیبات سمی تحت عنوان مایکوتوکسین است. این ترکیبات درواقع به عنوان ترکیبات ثانویه تولید می‌شوند که به خودی خود برای گیاه مضر نیست اما درصورتی که توسط انسان یا دام مصرف شود عوارض مختلفی را درپی خواهد داشت که به صورت مزمن و یا طولانی مدت قابل مشاهده است که از مهمترین آن می‌توان ابتلای افراد به انواع سرطان‌ها در اثر مصرف این ترکیبات اشاره کرد.
در صورتی که بذرهای آلوده به این قارچ در مزرعه کشت شود ممکن است علائمی از قبیل مرگ گیاهچه و یا زردی بوته‌ها ایجاد شود.
مدیریت بیماری بلایت فوزاریومی خوشه گندم
برای مدیریت بیماری بلایت فوزاریومی خوشه گندم از روش‌های مختلف و تلفیقی می‌توان اقدام نمود که شامل؛ استفاده از ارقام مقاوم، تمیز و بوجاری کردن بذور، ضدعفونی کردن بذرها با قارچکش، مدیریت بقایای گیاهی، تناوب زراعی و کنترل شیمیایی استفاده کرد که در این بخش به شرح هر یک خواهیم پرداخت:
- استفاده از ارقام مقاوم:
ارقام کاملا مقاوم در کشور برای این بیماری وجود ندارد. ارقام حساس و نیمه حساس شامل N-80-19 که با نام ERWYN-8019 نیز شناخته می‌شود، ارقام دریا، مغان، آرتا، لاین 17 (urwyt-8217) ، زاگرس، کریم و ERWYN-8720 نیمه حساس، ارقام مروارید، کوهدشت و لاین A (URWYT-8212) نیمه مقاوم محسوب می‌شوند.
- بوجاری کردن بذرها:
از آنجایی که بذرهای آلوده و بیمار به لحاظ ظاهری چروکیده و بد رنگ هستند و همچنین وزن پایینی نیز دارند می‌توان آن‌ها را با روش‌های سورتینگ از بذور سالم جداسازی کرد تا بذرهای سالم برای کاشت باقی بمانند.
- ضدعفونی کردن بذرها:
از آنجایی که استفاده از بذرهای آلوده برای کاشت ممکن است سبب مرگ گیاهچه شود باید از قارچکش سیستمیک تبوکونازول (راکسیل) به میزان 5/1 کیلوگرم برای هزار کیلوگرم بذر استفاده کرد تا از آسیب به گیاهچه‌ها جلوگیری کند.
- مدیریت بقایای گیاهی:
یکی از روش‌های بقای قارچ در مزرعه استفاده از بقایای گیاهی است تا بقای خود را تضمین کند و آلودگی جدید در سال آینده زراعی ایجاد کند. برای جلوگیری از این موضوع در مزارع آلوده نباید از سیستم کشاورزی حفاظتی (کم خاک‌ورزی یا بی خاک‌ورزی) استفاده نمود و باید اقدام به شخم زمین با ادوات مختلف برای به زیر خاک کردن بقایای گیاهی نمود.
- تناوب زراعی:
از آنجایی که این بیمارگر گیاهان زراعی و غیر زراعی خانواده گندمیان را هدف قرار می‌دهد در تناوب زراعی برای کاهش شدت بیماری باید از گیاهان زراعی غیر میزبان نظیر کلزا و باقلا استفاده نمود. کشت غلات در زمین زراعی پس از برداشت گندم اصلا توصیه نمی‌شود. در مناطقی که گیاه ذرت به صورت کشت تابستانه استفاده می‌شود نباید در کشت بعدی اقدام به زراعت گندم نمود.
- کنترل شیمیایی:
در مرحله گلدهی باید با سموم قارچکش نظیر آلتوکمبی با دز نیم لیتر در هکتار، رکس دو با دوز نیم لیتر در هکتار و فالکن با دز 6/0 لیتر در هکتار استفاده کنید. استفاده از قارچکش تیلت نیز می‌تواند این بیماری را به میزان مطلوبی کنترل کند.
جمع‌بندی
در این مقاله یکی از مهمترین و مخرب‌ترین بیماری‌های گندم شرح داده شد و روش‌های مدیریت و مبارزه با آن توضیح داده شد تا در صورت مواجه با این بیماری در مزراع گندم بتوانید بهترین روش مبارزه با این بیماری را انتخاب کنید تا از خسارت آن در حد اقتصادی جلوگیری کنید.
