شناسایی بید کلم و مبارزه با آن
شناسایی بید کلم و مبارزه با آن
آفت بید کلم یا شب‌پره پشت الماسی با نام علمی Plutella xylostella به خانواده Plutellidae تعلق دارد که یکی از آفات مهم و مخرب گیاهان خانواده چلیپائیان (Brassicaceae) یا کروسیفر (Cruciferae) می‌باشد. دامنه پراکندگی این آفت به ایران محدود نیست و در سراسر جهان پراکندگی دارد. در ایران این آفت به دلیل استفاده بی‌رویه از سموم آفت‌کش گوناگون مثل سموم گروه پایریتیروئیدی، مقاوم شده است و دشمنان طبیعی این آفت نیز به دلیل همین استفاده بی‌رویه از سموم دچار کاهش جمعیت و گاهی حذف کامل در محیط شدند.
شب‌پره پشت الماسی در آسیا، آفریقا، آمریکا، استرالیا و جزایر هاوایی پراکندگی دارد. در ایران برای اولین بار در سال 1317 توسط دکتر افشار در سواحل دریای کاسپین، اطراف تهران و استان فارس گزارش شد. در حال حاضر این افت در کل کشور یافت می‌شود.
گیاهان میزبان بید کلم
یکی از ویژگی‌های قابل توجه در این آفت دامنه میزبانی وسیع آن است. این حشره می‌تواند از تمامی گیاهان خانواده چلیپائیان مثل کلم پیچ، کلم گل، کلم قمری، تربچه، خردل، شلغم و گیاهان بوته‌ای این خانواده تغذیه کند. در زمانی که میزبان‌های زراعی این آفت حضور نداشته باشند این حشره توانایی تغذیه از علف‌های هرز خانواده چلیپائیان را دارد. مواردی از تغذیه این آفت از گوجه‌فرنگی و آفتابگردان گزارش شده است. امکان تغذیه این آفت از نخودفرنگی در آزمایشگاه وجود دارد.
شکل شناسی بید کلم
حشرات کامل این آفت در اندازه کوچک، در حدود 6 تا 10 میلی‌متر هستند. رنگ بدن این آفت به رنگ خاکستری مایل به قهوه‌ای با لکه‌ی سفید مایل به شیری است. حین استراحت بال‌های این حشره روی هم تا می‌شوند و از نمای پشتی یک نوار الماس مانندی ایجاد می‌کند که به همین علت این آفت به نام شب‌پره پشت الماسی نیز معروف است.
تخم‌های این حشره به شکل بیضی بوده و رنگ آن‌ها در مراحل اولیه رشد، سبز کمرنگ و یا زرد و در مراحل انتهایی رشد به رنگ تیره دیده می‌شود. تخم‌ها در دسته‌های 2 تا 8 تایی و یا گاهی انفرادی در دو طرف سطح برگ و در موارد خاص روی قسمت‌های دیگر گیاه گذاشته می‌شود.
لاروها کوچک و سبز رنگ هستند و میزان فعالیت آن‌ها نیز بسیار بالاست. درصورتی که لارو احساس خطر کند به خود می‌پیچد و از طریق ترشح تارهای ظریفی از محل خطر فرار می‌کند. لاروهای این آفت 4 سن لاروی (مرحله رشدی) دارند که در سن اول اندازه آن‌ها به چیزی در حدود 1.7 میلی‌متر و در سن آخر به حدود 11 میلی‌متر می‌رسد.
لاروها موهای ریز و کوتاهی در بدن خود دارند. در ناحیه قفس سینه لاروها سه جفت پا دیده می‌شود که در ناحیه شکم نیز پنج جفت پای کاذب شکمی در ناحیه شکم دیده می‌شود. لاروهای سن اول ممکن است با لاروهای سن اول کرم غوزه پنبه اشتباه گرفته شود.
شفیره‌ها در ابتدای تشکیل شدن به رنگ سبز و سپس زرد و یا قهوه‌ای دیده می‌شود. طول شفیره بین 7 تا 11 میلی‌متر است که داخل یک پیله ابریشمی در کل سطوح گیاه مثل سطح برگها، ساقه‌ها و اندام‌های زایشی می‌تواند تشکیل شود.
زیست شناسی بید کلم
این حشره به صورت بالغ در باقیمانده‌های گیاهی زمستان را سپری می‌کند و با گرم شدن مجدد هوا در فصل تابستان فعالیت خود را از سر می‌گیرد اما در گلخانه در کل سال فعالیت خواهد کرد. حشرات بالغ قدرت پرواز زیادی ندارند اما توسط باد و ابزارآلات کشاورزی منتقل خواهند شد. شب‌پره‌ها در شب‌ها و اوایل صبح فعالیت خواهند کرد و در صورت بالا بودن جمعیت آفت، در غروب پرواز دسته‌جمعی آن‌ها دیده خواهد شد.
حشرات بالغ این آفت به صورت ذاتی توانایی بالایی در بقا دارد و تنها در صورت بارندگی‌های سنگین میزان تلفات این آفت بالا خواهد رفت و جمعیت آن از طغیان خارج می‌شود. حشرات بالغ پس از تغذیه کوتاه از گیاهان خانواده چلیپائیان، جفتگیری می‌کنند و حشرات ماده در 10 روز اول زندگی خود تخمریزی خواهند کرد. تخمریزی حشرات ماده تحت تاثیر عواملی مثل دمای محیط و غذای مورد استفاده قرار می‌گیرد. گیاهان خانواده براسیکاسه دارای ترکیباتی مثل گلوکوسینولات و ایزوتیوسیونات در بافت خود هستند که ترکیباتی با بوی قوی محسوب می‌شوند، بوی این ترکیبات سبب تحریک بید کلم ماده به تخمریزی روی گیاه می‌شود.
طول عمر حشرات ماده کمی بیشتر از حشرات نر بوده و حشرات ماده در حدود چهار هفته و حشرات نر در حدود سه هفته عمر می‌کنند. تغذیه لاروهایی که از تخم‌ها خارج می‌شوند که درواقع لارو سن اول هستند، به صورت مینوزی (تغذیه از برگها به صورت بین لایه‌های برگ) خواهد بود. با این شکل از تغذیه منظره برگها به صورت توری خواهد شد. با افزایش سن لاروی به سن دوم و یا بیشتر، لاروها از تمام قسمت‌های برگ، ساقه و بخش‌های زایشی قابلیت تغذیه خواهند داشت. بدین ترتیب بخش‌های هوایی گیاه از قبیل برگ و ساقه دچار آسیب خواهند شد و سوراخ‌هایی در اندازه‌های مختلف روی سطح برگها پدیدار خواهد شد. در گیاهان میزبان این آفت که برگ‌های آن‌ها محصول نهایی هستند این روش تغذیه خسارت مستقیم و کامل وارد می‌کند اما در گیاهانی مثل کلزا که محصول نهایی آن برگها نیستند، آسیب به برگها سبب ضعف گیاهچه و یا گیاه بالغ شده و راندمان تولید نهایی را کاهش خواهد داد. بید کلم در نواحی گرمسیری تا 12 نسل و در نواحی سردسیر تا 4 نسل خواهد داشت.
مدیریت و کنترل بید کلم
برای مدیریت بهتر این آفت، استفاده از روش‌های پایش جمعیت آفت و میزان خسارت وارد شده در مرحله اول توصیه می‌شود. پایش جمعیت بر اساس تعداد حشرات بالغ و تعداد لاروهای خسارت‌زا انجام می‌شود. اگر روی هر گیاه یک لارو و یا تعداد دو سوراخ روی برگ و یا بیشتر مشاهده شد، سطح زیان اقتصادی آفت شروع می‌شود و باید با این آفت مبارزه کنید. برای پایش جمعیت لاروها باید حداقل 40 گیاه بررسی شوند و برای پایش جمعیت تخم‌ها حداقل 100 گیاه مورد بررسی قرار گیرند.
استفاده از تله‌های فرمونی برای پایش جمعیت حشرات بالغ در ابتدای فصل برای ارزیابی جمعیت حشرات بالغ نر و ماده کامل زمستانگذران و 12 تا 21 روز بعد از دیدن لاروها براساس شرایط محیطی و نوع میزبان برای پایش حشرات کامل نسل بعدی کاربرد خواهد داشت.
پس از پایش جمعیت آفت می‌توان راه‌های کنترل جمعیت آن‌ها را در پیش گرفت که در این قسمت به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت:
- کنترل مکانیکی و فیزیکی بید کلم
یکی از راه‌های جلوگیری از تخمریزی بید کلم بر روی گل‌ها در کلم گل و کلم بروکلی، پوشاندن سطح گیاه برای ایجاد مانع تخمریزی حشرات ماده است. می‌توان با استفاده از پوشش گلی این کار را انجام داد.
شستشوی بخش‌های هوایی گیاه با آب در زمان اوج جمعیت حشرات کامل و لاروهای سن 2 و سن 3 هر روز یکبار و در هنگام غروب آفتاب سبب کم شدن جمعیت لاروها و و در نتیجه آن جمعیت حشرات بالغ نسل بعد و کاهش زنده‌مانی آن‌ها خواهد شد. از این موضوع می‌توان این نتیجه را گرفت که بهترین فصل برای کاشت این گیاهان همزمان با بالا بودن شدت بارندگی می‌باشد تا میزان خسارت به لاروهای سن اول و به صورت کلی همه لاروها در سنین مختلف افزایش پیدا کند.
- کنترل زراعی بید کلم
در خصوص کنترل زراعی، انجام تناوب زراعی با گیاهان غیر میزبان و ناسازگار با آفت می‌تواند در کنترل جمعیت آفات بسیار موثر باشد. در این خصوص بسته به نوع محیط و اقلیم و حتی سابقه وجود این آفت در مزرعه، تناوب را با گیاهانی مثل سیب زمینی، گندم، جو و.. می‌توان انجام داد.
در بین گیاهان خانواده چلیپائیان، گیاهانی مثل شلغم، کلم قمری و خردل وجود دارند که نسبت به این آفت مقاومت بالایی از خود نشان می‌دهند. از این گیاهان می‌توان برای کم کردن میزان خسارت این آفت استفاده کرد.
بکارگیری گیاهان تله همراه با انجام کشت مخلوط در مزرعه سبب کاهش جمعیت این آفت خواهد شد. برای این منظور، کاشت کلم سبز در اطراف مزارع کلم پیچ و یا کلم بروکلی است. همچنین کشت مخلوطی و یا ردیفی با گیاهانی مثل شوید، گوجه‌فرنگی و یا شبدر سبب کم شدن جمعیت این آفت خواهد شد.
بهداشت باغ و مزرعه نقش زیادی در کاهش جمعیت آفت دارد. برای این منظور باید نسبت به حذف بقایای گیاهی در انتهای فصل زراعی و از بین بردن آن‌ها اقدام کرد زیرا این بقایا محل بسیار مناسبی برای زمستان‌گذرانی آفت و ایجاد نسل‌های بعدی با جمعیتی بیشتر از نسل قبل خواهند بود. همچنین باید از کشت محصلات حساس نسبت به این آفت در ماه‌های گرم سال مثل خرداد تا مرداد ماه خودداری کرد زیرا این مواقع اوج فعالیت شب‌پره پشت الماسی را شاهد خواهیم بود.
- کنترل شیمیایی بید کلم
یکی از مشکلاتی که در کنترل شیمیایی این آفت در ایران مطرح است مقاوم شدن این آفت نسبت به آفتکش‌های رایج است. این موضوع به استفاده بی‌رویه از این سموم بازمی‌گردد. برای کنترل این آفت به صورت جهانی راه‌های زیر پیشنهاد می‌شوند:
- بکارگیری روغن چریش یا نیم با دز مصرفی 1 لیتر در هزار لیتر آب.
- سم شیمیایی باورین با نام تجاری Naturalist به میزان 300 تا 500 گرم در 100 لیتر آب. این سم بخصوص در نواحی مرطوب کارایی مطلوبی دارد.
- سم شیمیایی اسپیرومزیفن با نام تجاری Oberon به میزان 0.4 لیتر در هکتار در زمان اوج گیری جمعیت لاروها و تخم‌ها توصیه می‌شود.
در صورتی که جمعیت آفت در حد طغیانی قرار داشته باشد، کاربرد سموم شیمیایی موثر تا 2 بار در هفته توصیه می‌شود.
از سموم حشره‌کش شیمیایی که در این آفت مقاومت به آن‌ها مشاهده شده آبامکتین و اسپینوساد را نام برد همچنین اولین بروز مقاومت نسبت به سم بیولوژیک (میکروبی) Bacillus thuringiensis در این آفت مشاهده و گزارش شده است.
دشمنان طبیعی این آفت به صورت طبیعی در اکثر محیط‌های زراعت محصولات خانواده چلیپائیان یافت می‌شوند اما استفاده بی‌رویه از سموم آفت کش عمومی سبب کاهش جمعیت این حشرات مفید شده است. زنبورهایی با اسامی علمی Diadegma semiclausum، Cotesia plutellae و Oomyzus sokolowskii توانایی کنترل جمعیت این آفت با مورد تغذیه قرار دادن آن‌ها را دارد.
جمع‌بندی
در این مقاله یکی از آفات مهم گیاهان خانواده چلیپائیان معرفی و راه‌های کنترل و مقابله با آن شرح داده شد. بید کلم به محصولاتی که از نظر اقتصادی اهمیت ویژه‌ای دارند نظیر کلزا خسارت زیادی وارد می‌کند و از این نظر اهمیت اقتصادی این آفت آشکارتر می‌شود.
