شناسایی و مبارزه با زنبور مغزخوار بادام

مقدمه

بادام یکی از محصولات تجاری در ایران و جهان محسوب می‌شود که مصارف تغذیه‌ای گوناگونی دارد. در ایران این محصول مصرف آجیلی و خشکبار دارد و در صنایع‌غذایی نیز می‌توان آن را در محصولات مختلف مشاهده کرد. آفات و بیماری‌های متعددی سالانه به این محصول با ارزش خسارت وارد می‌کنند که یکی از این آفات زنبور مغزخوار بادام است. این آفت در ایران به این محصول خسارت وارد می‌کند که اگر با آن به درستی مبارزه نشود خسارتی در حدود 90 درصد می‌تواند به بار بیاورد.

معرفی بادام

بادام درختی چندساله و متعلق به خانواده گیاهی گل‌سرخیان یا Rosaceae می‌باشد و همراه با گیاهانی همچون هلو، شلیل و گل سرخ در یک خانواده قرار می‌گیرد. این گیاه میوه‌هایی تولید می‌کند که در علم گیاه شناسی به آن شفت می‌گویند. این میوه‌ها که مثال شناخته شده آن میوه هلو است، گوشته نرم و آبدار و هسته چوبی دارند. در خصوص میوه هلو، هسته چوبی آن خوراکی نیست و گوشت میوه مصرف می‌شود ولی در خصوص میوه بادام، هسته آن که درواقع بذر بادام است مصرف می‌شود.

معرفی زنبور مغزخوار بادام

زنبور مغزخوار بادام حشره‌ای است از راسته بال‌غشاییان (Hymenoptera) و خانواده Eurytomidae که با نام علمی Eurytoma amygdali شناخته می‌شود. این زنبور آفت مهم درختان میوه هسته دار جنس Prunus است که شامل زردآلو، هلو، آلو و بادام است.

زنبور مغزخوار بادام در کشورهای آسیایی و خاورمیانه مثل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، عراق، اسرائیل، لبنان، سوریه انتشار وسیعی دارد و در کشورهای ترکیه، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان انتشار محدود دارد. این آفت همچنین در کشورهای اروپایی مثل فرانسه یونان، روسیه، اسپانیا و اکراین گزارش شده است. از آنجایی که سابقه کشت درختان میوه هسته دار مثل بادام و هلو در ایران به گذشته‌های دور بازمی‌گردد و از دیرباز در ایران این محصول کشت می‌شده، حضور این آفت و خسارت آن از گذشته وجود داشته است.

در ایران این آفت و خسارت آن را در بیشتر مناطق کشت بادام می‌توان مشاهده کرد اما در استان‌های یزد، اصفهان، چهارمحال و بختیاری و آذربایجان شرقی میزان آلودگی و خسارت آفت بیشتر است.

شکل شناسی زنبور مغزخوار بادام

حشره بالغ این آفت در جنس ماده اندازه‌ای در حدود 7 تا 8 میلی‌متر در طول دارد و دارای سر سیاه با چشم‌های قهوه‌ای تیره است. قفسه سینه و شکم به صورت دوکی شکل در ماده‌ها بزرگ و به رنگ مشکی براق که به یک تخم ریز بلند ختم می‌شود. حشره نر معمولا کوچکتر از حشره ماده است و اندازه بدن آن بین 4 تا 6 میلی‌متر طول دارد. شاخک‌ها از نوع زانویی و دارای 9 بند است. بال‌های جلویی بزرگ‌تر از بال‌های عقبی می‌باشد که روی سطح و حاشیه آن‌ها موهای ریزی وجود دارد.

لاروهای این حشره آفت به صورت کرمی شکل هستند که فاقد پا می‌باشند. رنگ عمومی لاروها سفید است و بدن در دو انتها مخروطی و خمیده است. بندهای بدن در تعداد 13 عدد بوده که به وضوح مشخص هستند. اندازه لاروها در حالت رشد کامل در حدود 6 میلی‌متر اندازه‌گیری شده است. ممکن است در برخی از قسمت‌های بدن لاروهای پرزهای ریزی مشاهده شود.

شفیره‌های این آفت طولی در حدود 6 تا 9 میلی‌متر دارند که در ابتدای مراحل تشکیل به رنگ سفید کرمی رنگ براق است و به تدریج تیره رنگ خواهد شد و سپس در مراحل آخر شفیرگی به رنگ سیاه در خواهد آمد.

زیست شناسی زنبور مغزخوار بادام

زنبور مغزخوار بادام بعد از اینکه فصل بهار به اتمام رسید، این حشره تابستان، پاییز و زمستان را در داخل میوه‌های خشک شده روی درختان یا میوه‌های ریخته شده روی زمین به صورت لاروهای کامل می‌گذراند. لاروها قبل از اینکه شکوفه‌های بادام باز شوند تبدیل به شفیره خواهند شد و همزمان با ریختن گلبرگ‌ها حشرات بالغ ظاهر می‌شوند و هنگامی که میوه‌ها به صورت چغاله‌اند که پوست نرم و سبز دارند حشرات بالغ به آن‌ها هجوم می‌آورند. زنبورهای نر و ماده بعد از اینکه به صورت مختصر از شبنم و دیگر مایعات موجود در اطراف خود تغذیه کردند اقدام به جفتگیری می‌کنند.

پس از جفتگیری حشره ماده تخمگذاری را آغاز خواهد کرد. تخم‌ها می‌توانند در حدود 150 عدد برسند. حشره ماده با استفاده از تخم‌ریز بلندی که دارد تخم‌های خود را در داخل میوه و در مجاورت مغز درحال تشکیل می‌گذراد. دوره جنینی در حدود 19 روز به طول خواهد انجامید و تفریخ شدن تخم‌ها زمانی آغاز می‌شود که جنین دانه قابل مشاهده باشد.

لاروهای سن اول که از تخم‌ها خارج شده‌اند از مغز درحال رشد تغذیه می‌کنند. میوه‌های آلوده‌ی زیادی در اثر این تغذیه دچار ریزش خواهند شد ولی لاروها همچنان داخل این میوه‌ها باقی‌خواهند ماند تا باقی‌مانده سال را در این میوه‌ها سپری کنند.

حشره زنبور مغزخوار بادام معمولا یک نسل در سال دارد ولی گاهی لاروهای مستقر در میوه‌ها می‌توانند 2 تا 3 سال در حالت رکود باقی‌بمانند. زنبور مغزخوار بادام توانایی پرواز خوبی ندارد و از این رو نمی‌تواند از یک باغ آلوده به باغات سالم مجاور با کمک قدرت پروازی خود منتقل شود. نیروی باد ممکن است به انتشار این حشره در فواصل نزدیک تا حدی کمک کند. خروج حشره کامل زنبور مغزخوار بادام در استان آذربایجان شرقی در اردیبهشت‌ماه اتفاق خواهد افتاد و حداکثر خروج آن‌ها در دهه سوم اردیبهشت‌ماه است.

خسارت زنبور مغزخوار بادام

خسارت اصلی و مستقیم این آفت براساس توضیحات ارائه شده در بخش زیست‌شناسی آفت، مربوط به مرحله لاروی آن است. همانطور که گفته شد لاروها پس از تفریخ در داخل میوه از مغز بادام تغذیه خواهند کرد و سبب ریزش میوه‌ها در صورت آلوده شدن زودهنگام آن‌ها خواهد شد. بادام‌هایی که دیرتر آلوده می‌شوند روی درخت باقی‌می‌مانند و حتی بعد از برداشت محصول نیز این میوه‌های آلوده شده روی درخت قابل روئیت هستند. میوه‌های بادام آلوده شده دارای یک سوراخ روی پوسته خود هستند. درون هر میوه تنها یک لارو زندگی می‌کند اما اگر بادام دارای دو مغز باشد می‌توان دو لارو را مشاهده کرد که به صورت مستقل درحال تغذیه و زندگی هستند.

مدیریت و کنترل زنبور مغزخوار بادام

مشاهده درختان بادام به صورت مداوم و بررسی میوه‌ها در صورت آلوده شدن آن‌ها و یا ریزش میوه نشان‌دهنده آلوده شدن باغ به این آفت است. در صورت مشاهده سوراخ روی میوه‌های ریخته و یا میوه‌های درخت باید آلوده شدن درخت به این آفت را در نظر گرفت.

برای مدیریت این آفت بهتر است از روش‌های تلفیقی اقدام به کنترل نمود. در این بخش به معرفی و شرح این موارد خواهیم پرداخت:

• مبارزه زراعی:

یکی از نکات کلیدی در کنترل و مهار این آفت، رعایت بهداشت زراعی است. بدین منظور باید برگ‌ها و میوه‌های ریخته شده در کف باغ را جمع‌آوری کرد و از بین برد.

ارقام مقاومی از درخت بادام وجود دارند که نسبت به آلوده شدن توسط این آفت از خود مقاومت نشان ‌می‌دهند. زنبور مغزخوار بادام نسبت به میوه‌های شیرین جلب خواهد شد و بادام‌هایی که پوست نرم‌تر و نازک‌تری دارند را بیشتر هدف قرار خواهد داد. برخی از ژنوتیپ‌ها مثل رقم هوره در چهارمحال و بختیاری مواد فرار جلب کننده زنبورها را از خود ترشح نمی‌کند و از طرفی خصوصیات باغبانی از قبیل بازارپسندی و عملکرد نیز در وضعیت مطلوبی قرار دارد و به عنوان رقم مقاوم به این آفت توصیه خواهد شد.

• مبارزه مکانیکی:

مبارزه مکانیکی با این آفت به جمع‌آوری و از بین بردن میوه‌های آلوده شده روی درخت و یا کف باغ محدود می‌شود و با این کار جلوی ایجاد نسل جدید آفت گرفته می‌شود و خسارت حاصله نیز کاهش خواهد داشت.

• مبارزه بیولوژیک:

در مناطق بادام‌کاری ایران گروهی از حشرات یافت می‌شوند که توانایی پارازیت کردن این زنبور را دارند. از این حشرات می‌توان به زنبور پارازیتوئید Aprostocetus bucculentus اشاره کرد. با استفاده از روش‌های تلفیقی و برنامه‌ریزی برای حفظ و افزایش جمعیت این حشره مفید می‌توان جمعیت حشره آفت را کاهش داد.

• مبارزه شیمیایی:

از آنجایی که این آفت در مرحله لاروی خسارت اصلی خود را ایجاد می‌کند و مبارزه با لاروها در میوه امکان‌پذیر نیست، مبارزه شیمیایی تنها بعد از پایش جمعیت حشرات بالغ و پیش از تخمگذاری حشرات ماده توصیه می‌شود. یکی از سموم مناسب برای از بین بردن حشرات بالغ سم فوزالون به میزان یک در هزار است.

جمع‌بندی

زنبور مغزخوار بادام یکی از آفات مخرب محصول بادام است که در صورت عدم مبارزه با آن خسارت هنگفتی به بار خواهد آورد. در صورتی که براساس توصیه‌های ارائه شده اقدام به کنترل این آفت نمایید می‌توانید در حد قابل قبولی این آفت را کنترل کرده و از بروز خسارت اقتصادی جلوگیری کنید.