شناسایی و مدیریت بیماری شوره سیاه سیب زمینی
مقدمه
گیاه سیب‌زمینی یکی از محصولات مهم کشاورزی است که نقش بسیار مهم و وسیعی در تغذیه انسان دارد به طوری که پس از گندم، ذرت و برنج پرمصرف‌ترین محصول کشاورزی است. این گیاه در گیاهشناسی با نام علمی Solanum tuberosum L شناخته می‌شود و متعلق به خانواده بادمجانیان یا Solanaceae می‌باشد. خاستگاه این گیاه کشورهای آمریکای جنوبی نظیر پرو، شیلی و بولیوی معرفی شده است که این گیاه توسط اسپانیایی‌ها در قرن 16ام میلادی به اروپا آورده شد و از آنجا به تمام دنیا پراکنده شد. یکی از قحطی‌های بزرگ تاریخ که در ایرلند رقم خورد در اثر نابود شدن تمام محصول سیب‌زمینی آن منطقه بود. در آن منطقه سیب زمینی به عنوان غذای اصلی طیف وسیعی از مردم بود و با از بین رفتن آن عده زیادی در اثر گرسنگی و قحطی مردند و بخش زیادی از مردم وادار به مهاجرت شدند.
معرفی گیاه سیب‌زمینی
گیاه سیب‌زمینی یک گیاه چندساله علفی است که برحسب رقم و شرایط محیطی و تغذیه‌ای می‌تواند تا ارتفاعی در حدود 60 سانتی‌متر رشد داشته باشد. این گیاه با تشکیل غده‌های زیرزمینی، بخش‌های هوایی خود را از دست می‌دهد. گیاه سیب‌زمینی گل‌هایی در رنگ‌های سفید، آبی، قرمز، بنفش و صورتی تولید می‌کند که این گل‌ها عموما با دگرگرده‌افشانی بارور می‌شوند. فرایند گرده افشانی این گیاه توسط حشرات مثل زنبورهای بامبل (Bumblebees) انجام می‌شود.
سیب‌زمینی مواد غذایی خود را در زیر زمین در ساختارهایی تحت عنوان غده (Tuber) ذخیره می‌کند. پیش از این تصور می‌شد که این غده‌ها منشا ریشه‌ای دارند چرا که در زیرزمین قراردارند. اما با بررسی‌های بیشتر مشخص شد که این ساختارها درواقع ساقه‌هایی هستند که متورم می‌شوند و به آن‌ها ریزوم گفته می‌شود. روی غده‌ها بخش‌هایی وجود دارد که به اصطلاح به آن‌ها چشم غده گفته می‌شود. غده‌های این گیاه قابلیت تکثیر دارند و می‌توانند گیاه جدیدی را ایجاد کنند. درواقع غده‌ها اندامی برای تکثیر غیرجنسی هستند و کشاورزان از این اندام برای کاشت سال آینده استفاده می‌کنند.
آشنایی با بیماری شانکر ساقه زیرزمینی و شوره سیاه سیب‌زمینی
این بیماری توسط قارچ Rhizoctonia solani ایجاد می‌شود. این عامل قارچی اندام‌های زیرزمینی گیاه سیب‌زمینی را در طول فصل کشت و کار در اکثر مناطق سیب‌زمینی کاری آلوده می‌کند. این بیماری علاوه بر ایحاد علائم در ساقه‌های زیرزمینی و سطح غده در مراحل جوانه‌زنی غده موجب مرگ گیاهچه می‌شود و در زمان تولید غده‌های دختری با قطع استولون خسارت زیادی با مزرعه وارد می‌کند.
غده‌های آلوده به سختینه‌های این بیماری بازارپسند نیستند و قیمت بالایی نیز ندارند. این غده‌های آلوده به سختینه عامل پراکندگی بیماری در سطح مزرعه است. بیماری شوره سیاه سیب‌زمینی در مناطق سردسیر که سیب‌زمینی کاری رواج دارد مثل اردبیل، همدان، اصفهان، تهران و.. اهمیت بالایی دارد.
بیماری شوره سیاه سیب‌زمینی یک بیماری خاکزاد و بذرزاد است. منظور از بذرزاد بودن در اینجا این است که با غده‌های بذری قابلیت انتقال دارد. این بیماری در دنیا با شدت کم و زیاد سبب بروز خسارت به این محصول می‌شود. در زبان انگلیسی این بیماری Black scurf شناخته می‌شود و به عنوان یک بیماری بالقوه خطرناک در مزرعه در نظر گرفته نمی‌شود و بیشتر اهمیت آن بعد از انتقال بیماری از طریق غدد بذری و کاهش بازارپسندی محصول آلوده به سختینه آشکار می‌شود.
علائم بیماری شوره سیاه سیب‌زمینی
نشانه‌های این بیماری با چشم غیرمسلح و کلینیکی قابل تشخیص است. سختینه‌های این بیمارگر بر روی غده‌ها به آسانی قابلیت روئیت دارند. میسلیوم‌هایی که به تازگی رشد کرده‌اند جوانه‌های جانبی تازه تشکیل شده را آلوده می‌کنند و باعث ایجاد شانکر قهوه‌ای رنگ در جوانه‌ها خواهد شد.
شانکر ممکن است دور ساقه اولیه را فرا بگیرد و گیاهچه جوان را از بین ببرد. در این صورت مزرعه به صورت غیر یکنواخت و بعضا قسمت‌هایی از مزرعه عاری از بوته خواهد شد.
یکی از مهمترین علائم این بیماری، تغییر رنگ انتهایی و ارغوانی شدن لبه برگ‌ها، برگشت برگ‌ها به سمت بالا و در صورت زیاد شدن آلودگی تشکیل غده‌های هوایی می‌باشد. سو اثر مصرف علفکش‌ها و یا بیماری‌های فیتوپلاسمایی ممکن است با این بیماری اشتباه گرفته شوند. به علت از بین رفتن پوست ساقه، گیاهان آلوده نسبت به گیاهان سالم کوتاه‌تر هستند و در گرمای روز پژمرده خواهند شد.
علائم شانکر در ساقه زیرزمینی به صورت آشکار دیده می‌شود و لکه‌های قهوه‌ای تیره و فرورفته در ساقه زیرزمینی از علائم این بیماری است. بعضی اوقات ممکن است علائم روی غده دختری نیز نمایان شود که به صورت فرورفتگی‌های نسبتا عمیق آشکار خواهد.
چرخه بیماری
منشا بیماری سختینه‌های درون خاک و روی غده‌های بذری است. این سختینه‌ها در دمای 10 درجه سلسیوس جوانه می‌زنند و جوانه‌های تازه ایجاد شده را آلوده می‌کنند. جوانه‌های بدون رنگیزه نسبت به بیماری بسیار حساس هستند و قارچ عامل بیماری به سرعت این جوانه‌ها را قطع می‌کند و از رشد آن‌ها جلوگیری می‌کند. شدت و گشترش بیماری در مزارعی که خاک آن‌ها دمای پایین‌تر از 15 درجه سلسیوس دارند نسبت به زمین‌های دیرکشت بیشتر است.
با گسترش ریشه و ساقه زیرزمینی آلودگی ثانویه، همان بروز شانکر در ساقه و استولون‌ها در اوایل تابستان آغاز می‌شود. استولون‌ها توسط شانکر ایجاد شده ارتباط خود را با غده دختری از دست خواهند داد. در اواخر تابستان و اوایل پاییز همزمان با تشکیل پوست غده، قارچ در سطح غده مستقر و با شروع سرما سختینه تشکیل خواهد داد. این سختینه‌ها همانطور که گفته شد زاد مایه قاچ هستند و عامل آغاز بیماری در سال بعد محسوب می‌شوند. این سختینه‌ها در غدد بذری و بقایای گیاهی باقی‌می‌مانند.
مدیریت بیماری
کنترل و مهار این بیماری به طور کامل امکان‌پذیر نیست اما با کمک روش‌های تلفیقی می‌توان شدت خسارت بیماری را کاهش داد. در این بخش به روش‌های تلفیقی کنترل بیماری می‌پردازیم:
- تهیه و آماده‌سازی غده‌های بذری
تهیه غده‌های بذری عاری از بیماری و یا آلودگی کمتر از 5 درصد جهت کاهش خسارت اولیه بیماری لازم است. میزان آلودگی بالاتر از 5 درصد سبب کاهش جمعیت ساقه‌ها در واحد سطح خواهد شد. پیش جوانه دار کردن بذرها در زیر لامپ فلئورسنت با رنگی کردن جوانه‌ها تعداد ساقه‌ها در واحد سطح را افزایش خواهد داد و سبب افزایش مقاومت جوانه‌ها به بیماری می‌شود.
غدد بذری که از پیش جوانه‌دار می‌شوند استولون و ساقه زیرزمینی خود را سریع‌تر تشکیل می‌دهند و این موضوع سبب فرار از بیماری خواهد شد و قارچ عامل بیماری دیگر قادر به آلوده سازی ساقه‌ها نخواهند بود.
ضدعفونی غدد بذری با سموم قارچکش مثل مونسرن به میزان 5/1 در هزار در حالت پودر قابل تعلیق و یا ایپرودیون کاربندازیم به میزان 4/0 در هزار سبب کاهش چشمگیر این بیماری خواهد شد. برای ضدعفونی کردن غدد بذری پیشنهاد می‌شود تا ابتدا غده‌ها با آب خیس شوند و سپس قارچکش به میزان توصیه شده استفاده شود تا قارچکش به خوبی جوانه را پوشش دهد. غدد بذری بریده شده باید ابتدا در محل برش پینه تشکیل دهند و سپس اقدام به کاشت آن‌ها کرد. غدد بریده شده در دمای 18 درجه سلسیوس و رطوبت 80 درصدی زیر نور مصنوعی به مدت 15 تا 20 روز پینه تشکیل خواهند داد.
- تهیه زمین و کشت بذر
بستر کشت مناسب برای کاشت سیب‌زمینی باید سبک بوده و دارای هوموس فراوان باشد. کشت بذر در خاک‌هایی که سنگین هستند و ماده آلی کمی دارند شدت بیماری را افزایش خواهد داد. عمق کاشت نیز یکی از فاکتورهای مهم در مرگ گیاهچه و ایجاد القای مقاومت در گیاه است. بذرهایی که در عمق کم (کمتر از 15 سانتی‌متر) کاشته می‌شوند خیلی زود سر از خاک بیرون خواهند آورد و در بافت خود رنگیزه تشکیل خواهند داد و نسبت به بیماری مقاوم خواهند شد.
کودهای دامی بخصوص کود دامی در افزایش قابلیت نگهداری آب و سبک‌تر شدن بافت خاک کمک زیادی می‌کند. کودهای دامی کاملا پوسیده سبب افزایش میکروارگانیزم‌های آنتاگونیست می‌شود و سبب کاهش شدت بیماری می‌شود.
قارچ‌هایی مثل Trichoderma harzianum و ترکیبات حاصل از آن مثل تریکورویین در کاهش این بیماری مفید خواهند بود. همچنین باکتری Bacillus subtilis و فراورده‌های حاصل از آن نیز به عنوان قارچکش برای کنترل بیماری مفید خواهد بود
کشت سیب‌زمینی بعد از کشت محصولاتی از قبیل چغندرقند، گوجه‌فرنگی، بادمجان، یونجه و حبوبات شدت آلودگی به این بیماری را بسیار بیشتر خواهد کرد.
بهترین تاریخ کاشت غدد بذری سیب‌زمینی بسته به شرایط منطقه‌ای است. کشت بذرها در دمای خاک کمتر از 10 درجه سلسیوس و خاک سنگین توصیه نمی‌شود. به این علت که در این شرایط جوانه‌ها فرصت کافی برای خارج شدن از خاک را نخواهند داشت و بیمارگر می‌تواند جوانه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. خاک‌های گرم و خشک سبب می‌شوند که جوانه‌های اولیه رشد نکنند و احتمال استقرار قارچ روی جوانه‌ها بیشتر خواهد شد. با توجه به دمای خاک در حدود 12 تا 18 درجه سلسیوس و رطوبت کافی بستر کشت، زمان کاشت تعیین خواهد شد.
برای افزایش مقاومت گیاه نسبت به این بیماری استفاده از کودهای ریزمغذی و بخصوص کود روی به صورت محلول‌پاشی و یا آبیاری در مراحل اولیه رشد در کاهش شدت و خسارت بیماری توصیه می‌شود. جلوگیری از بروز تنش غذایی و تامین مواد غذایی مورد نیاز گیاه براساس آزمون خاک توصیه می‌شود.
برداشت سیب‌زمینی نیز در جلوگیری از آلوده شدن غده ها به بیماری شوره سیاه موثر است. برداشت غده‌ها باید بلافاصله بعد از تشکیل پوست انجام شود. غده‌هایی که بیش از حد بعد از رسیدگی در خاک باشند آلودگی بیشتری به شوره سیاه خواهند داشت بنابراین پیشنهاد می‌شود تا در فاصله 15 تا 20 روز بعد از خشک شدن یا قطع اندام‌های هوایی برداشت انجام شود.
جمع‌بندی
بیماری شوره سیاه یکی از بیماری‌های مهم برای محصول سیب‌زمینی تلقی می‌شود چراکه سبب کاهش راندمان تولید و بازارپسندی محصول تولید شده خواهد شد. توجه به نکات مطرح شده در کاهش میزان آلودگی موثر خواهد بود و در جلوگیری از بروز خسارت در حد آسیب اقتصادی موثر است.
