راهنمای کشت خیار گلخانه‌ای
مقدمه
کشت محصولات گلخانه‌ای همواره جذابیت زیادی برای کشاورزان و علاقمندان داشته است و از آنجایی که این شکل از کشت و کار امکان پرورش محصولات خارج از فصل را فراهم می‌کند نیاز بازار همواره تامین خواهد بود و سود حاصل از این کشت و کار نیز بالا خواهد بود. یکی از محبوب‌ترین محصولات گلخانه‌ای در ایران خیار است که در چند سال اخیر توسعه زیادی پیدا کرده است. در کشور سطح زیر کشت محصولات گلخانه‌ای به چیزی در حدود 8 هزار هکتار می‌رسد که بخش زیادی از این گلخانه‌ها به پرورش و تولید خیار گلخانه‌ای اختصاص دارد. کشت هیدروپونیک خیار در گلخانه‌ها به دلیل هزینه‌های بالا و سختی مدیریت تغذیه استقبال نشده است اما با مواجه شدن با کم آبی تمایل به کشت هیدروپونیک بیشتر شده است. در این مقاله به بررسی روش‌های کشت خیار در گلخانه خواهیم پرداخت.
معرفی خیار
گیاه خیار در علم گیاه شناسی با نام علمی Cucumis sativus شناخته می‌شود که در زبان انگلیسی به آن Cucumber می‌گویند. خیار گیاهی یکساله و علفی است که ساقه خزنده و پوشیده از خارهای نازک و خشن دارد. گیاه خیار متعلق به خانواده گیاهی کدوئیان است و در کنار گیاهانی مثل خربزه، هندوانه و.. قرار می‌گیرد. جنس گیاهی Cucumis تقریبا شامل 40 گونه است که مهمترین آن‌ها خیار و طالبی هستند. گیاه خیار گیاهی تک پایه محسوب می‌شود که گل‌های نر و ماده آن روی یک بوته قرار دارند.
ارقامی که به عنوان خیار گلخانه‌ای معرفی می‌شوند از نوع بکر بارور و ماده گل هستند و به این دلیل راندمان تولید بسیار بالاتری دارند. هرنوع تغییر رنگ، عدم رشد کافی، نازک شدن و یا خشبی شدن بافت برگ نشان دهنده سوتغذیه و مشکلاتی از این قبیل است. به عنوان مثال با افزایش هدایت الکتریکی خاک (EC) برگ‌ها تمایل بیشتری به چوبی شدن پیدا می‌کنند اما با کاهش شوری خاک و افزایش رطوبت نسبی برگ‌ها بافتی نرم‌تر و لطیف‌تری پیدا خواهند کرد.
یکی از نشانه‌های رشد مناسب خیار پیچک‌ها هستند. پیچک‌ها از هر گره به جز سه گره اول از پایه دمبرگ ظاهر خواهند شد. پیچک‌ها وظیفه کمک به صعود گیاه را دارند.
مراحل رشد و نمو خیار
پس از کاشت بذر خیار گلخانه‌ای در داخل بستر کشت، اولین مرحله شروع مرحله دو برگی است و پس از آن می‌توان رشد رویشی خیار را به دو مرحله تفکیک کرد. مرحله اول ابتدا رشد مستقیم انجام خواهد شد که با ظهور اولی برگ واقعی شروع می‌شود و با ظهور گره پنجم یا ششم خاتمه می‌یابد. مرحله دوم رشد رونده است که از گره ششم به بعد شروع می‌شود. پس از آن شاخه‌های جانبی از محور اصلی ظاهر خواهند شد و ساقه اصلی به رشد خود ادامه می‌دهد.
در خیار گلخانه‌ای گاهی به عمد تنش خشکی به گیاه وارد می‌شود تا تحریک گسترش سیستم ریشه انجام شود. در این شرایط بوته خیار گل‌های خود را زودتر از موعد تولید می‌کند و تعداد گل‌ها نیز زیاد خواهد بود. در این شرایط اگر برگ‌ها به خوبی گسترش نیافته باشند میوه‌های خیار جوان زیادی تولید خواهند شد که در نهایت سقط می‌شوند و این موضوع سبب بروز ضعف در بوته خواهد شد. بنابراین در ارقام پرگل باید از وارد کردن تنش خشکی اجتناب کرد.
شرایط اقلیمی برای رشد خیار گلخانه‌ای
خیار گلخانه‌ای برای رشد بهینه خود به رطوبت نسبی در حدود 80 تا 85 درصد نیاز دارد و رطوبت نسبی مورد نیاز برای مرحله رسیدگی میوه خیار، بهترین میزان رطوبت 70 درصد می‌باشد. شرایط دمایی مورد نیاز برای رشد خیار شبیه گیاهان مناطق نیمه گرمسیری است و به سرما حساس است. حداقل دمای مورد نیاز برای جوانه زدن بذرهای خیار 12 درجه سلسیوس می‌باشد و برای رشد و نمو نیز دمای بهینه بالای 10 درجه سلسیوس عنوان شده است. در مرحله جوانه‌زنی اگر دمای 20 تا 25 درجه سلسیوس فراهم شود میزان جوانه‌زنی بیشتر و با سرعت بیشتری نیز انجام خواهد شد.
شرایط خاک و آب برای رشد خیار گلخانه‌ای
بهترین خاک برای رشد مناسب خیار گلخانه‌ای خاکی است که بافت سبک دارد که می‌توان از خاک‌های لوم شنی و شنی استفاده کرد. حداکثر میزان شوری مجاز 4 دسی‌زیمنس بر متر است و اسیدیته خاک نیز باید کمتر از 5/8 باشد. شوری آب آبیاری باید کمتر از 1400 میکروزیمنس بر متر باشد تا تنش شوری به گیاه وارد نشود.
نیاز آبی و آبیاری خیار گلخانه‌ای
بهترین عملکرد خیار گلخانه‌ای در صورتی بدست خواهد آمد که گیاه آب لازم را دریافت کند. هر بوته خیار در طول یک روز می‌تواند 3 لیتر آب مصرف کند و این به دلیل ساختار نازک و باریک ریشه‌های خیار است که باید همواره رطوبت کافی داشته باشد. در مرحله تشکیل میوه و رشد میوه‌ها تامین آب مورد نیاز ضروری است. توجه داشته باشید که تامین شدن آب مورد نیاز بوته خیار به معنی این نیست که در اثر آبیاری زیاد به ریشه گیاه آسیب وارد شود بلکه آبیاری باید در حد نیاز بوته باشد.
برای آبیاری مناسب خیارهای گلخانه‌ای بهتر است از روش آبیاری قطره‌ای استفاده کنید. آبیاری قطره‌ای در مصرف آب صرفه جویی خواهد کرد و مدیریت تغذیه گیاه را نیز بهتر انجام خواهد داد. معمولا در روش آبیاری قطره‌ای از قطره چکان‌ها در پای هر بوته استفاده می‌شود که ممکن است از قطره چکان‌های دو لیتر یا چهار لیتر استفاده شود. قطره چکان‌های چهار لیتر حجم آب زیادی را پای بوته رها می‌کنند و بهتر است دو قطره چکان دو لیتر استفاده شود. بستر کشت مناسب برای کاشت خیار گلخانه‌ای
برای کاشت خیار در گلخانه باید اقدام به تهیه بستر کشت مناسب نمود. بستر کشت مناسب می‌تواند ترکیبی از مواد آلی و مواد مصنوعی آلی باشد. از ترکیبات آلی می‌توان به انواع پیت‌ها مثل پیت ماس، خزه اسفاگنوم و.. اشاره کرد و ترکیبات مصنوعی آلی مثل پرلیت، پشم سنگ، لیکا و .. اشاره کرد. در تهیه بستر کشت باید توجه داشت که بستر بتواند آب را به خوبی در خود ذخیره کند تا قابل استفاده برای گیاه باشد، به اندازه کافی متخلخل باشد تا تهویه به خوبی انجام شود، زه‌کشی خوبی داشته باشد و اندازه ذرات تشکیل دهنده به خوبی توزیع شده باشد.
تغذیه مناسب خیار گلخانه‌ای
نیازهای کودی خیار گلخانه‌ای براساس آزمون خاک و دوره رشد گیاه به طور خلاصه در سه مرحله زیر بیان می‌شود:
- پیش از کاشت:
برای کاشت خیار در بستر کشت خاکی و برای جبران مواد مغذی از دست رفته خاک باید اقدام به کوددهی نمود. همه کودهای فسفات و پتاسیم و مقدار کمی نیتروژن باید به صورت پایه مصرف شوند.
- بعد از انتقال نشا:
در این مرحله برای اینکه گیاه به خوبی در خاک مستقر شود باید از کودهای محلول در آب استفاده کنید. در این مرحله براساس آزمون خاک می‌توان از کودهایی مثل کود 10 52 10 استفاده نمود.
- زمان گلدهی:
مهمترین مرحله در رشد و نمو خیار گلخانه‌ای مرحله گلدهی است. در مرحله گلدهی بیشترین نیاز خیار به نیتروژن می‌باشد. این عنصر باید از طریق کوددهی با کمک آب به ریشه گیاه رسانده شود. کاراترین و بهترین روش برای کوددهی نیتروژن، استفاده از آبیاری قطره‌ای است. در صورتی که پیش از شروع گلدهی اقدام به استفاده از کودهای نیتروژنه به میزان زیاد کنید طول دوره رویشی افزایش خواهد داشت و گلدهی نیز به تاخیر خواهد افتاد.
انواع کودهای شیمیایی مورد استفاده در خیار گلخانه‌ای
برای پرورش مناسب خیار گلخانه باید از کودهای مختلف در برنامه‌های معیین استفاده شود در این بخش به معرفی این کودها خواهیم پرداخت:
- کودهای فسفاته مورد استفاده به صورت آبیاری:
کودهای فسفاته مورد استفاده باید به صورت کامل در آب محلول باشد تا بتوان آن‌ها را از طریق آبیاری به گیاه رساند. نمک‌های پتاسه و آمونیومی اسید فسفریک از این نوع هستند. اسید فسفریک صنعتی و ترکیبات محلول پلی‌فسفات نیز در این گروه هستند. کودهای فسفاته در خیار موجب افزایش سطح ریشه، گلدهی زودهنگام و در صورت استفاده بیش از حد سبب گلدهی بیش از اندازه در خیار خواهد شد. این گلدهی بیش از اندازه در نهایت موجب ریزش آن‌ها خواهد شد. استفاده بیش از اندازه از کودهای فسفاته علاوه بر مشکلات بالا سبب بروز رقابت بین عناصری مثل کلسیم و پتاسیم خواهد شد و جذب آن‌ها را مختل می‌کند.
- کودهای پتاسیمی مورد استفاده به صورت آبیاری:
چند کود پتاسیمی با فرم‌های شیمیایی مختلف وجود دارند که برای استفاده در آبیاری بکار گرفته می‌شوند. این کودها شامل؛ کلرید پتاسیم، موریات پتاسیم، سولفات پتاسیم، مونو پتاسیم فسفات و نیترات پتاسیم هستند که بیشترین مصرف را در کوددهی به روش آبیاری دارند. استفاده از کلرور پتاسیم برخلاف تمام مزایایی که دارد به دلیل داشتن کلر در ترکیب خود برای گلخانه‌ها توصیه نمی‌شود.
کود سولفات پتاسیم در شرایط شوری بسیار استفاده می‌شود اما در شرایطی که آب کلسیم بالا داشته باشد استفاده از این کود توصیه نمی‌شود زیرا این کود در ترکیب با آب کلسیم دار تولید گچ خواهد کرد و باعث گرفتگی نازل‌ها خواهد شد.
مونوپتاسیم فسفات یکی از کودهای منبع پتاسیم است ولی بیشتر به عنوان منبع کود فسفر شناخته می‌شود تا پتاسیم. نیترات پتاسیم نیز کود کاملا محلولی است که حاوی دو عنصر نیتروژن و پتاسیم است و در دمای 20 درجه سلسیوس در آب کاملا محلول می‌باشد. توجه داشته باشید که این کود در دمای پایین در کف مخرن رسوب خواهد کرد و بنابراین باید نسبت محل نگهداری مخزن توجه داشته باشید.
- کودهای کلسیمی و منیزیمی مورد استفاده به صورت آبیاری:
یکی از کودهایی که به صورت زیاد در کشت گلخانه‌ای خیار برای تامین کلسیم مورد استفاده قرار می‌گیرد نیترات کلسیم است. منیزیم نیز یکی از عناصر ریزمغذی مهم در کشت خیار گلخانه‌ای محسوب می‌شود که از طریق منابع کودی مثل نیترات منیزیم و یا سولفات منیزیم مورد استفاده قرار می‌گیرد. معمولا آب آبیاری استفاده شده در کشت گلخانه‌ای خیار مقادیری منیزیم و کلسیم در خود دارد اما به دلیل مصرف بالای این دو عنصر توسط خیار کوددهی نیز انجام می‌گیرد. خیار جزو محصولات کلسیم و منیزیم دوست است.
تغذیه برگی خیار گلخانه‌ای
در فرایند کوددهی و تغذیه‌ی خیار گلخانه‌ای علاوه بر کوددهی به صورت آبیاری ممکن است نیاز باشد تا نیازهای گیاه سریع‌تر برطرف شود و عملکرد محصول بالاتر برود. ممکن است شرایطی در گلخانه ایجاد شود که جذب مواد مغذی از طریق ریشه کاهش داشته باشد در این حالت محلول پاشی مواد مغذی می‌توان جلوی کاهش رشد را بگیرد و تغذیه گیاه را به خوبی انجام دهد.
در شرایط محلول پاشی مواد مغذی معمولا محلول کود با غلظتی در حدود 2 تا 5 در هزار تهیه خواهد شد و مورد استفاده قرار می‌گیرد. بهترین ساعات روز برای محلول پاشی مواد مغذی به در هنگام عصر و یا صبح زود است. می‌توان برای اطمینان از موثر بودن محلول پاشی به فاصله ده روز تا دو هفته محلول پاشی را تکرار نمود. توجه داشته باشید که اختلاط چند کود ناسازگار و یا کاربرد کودها در دزهای بالاتر از حد مجاز امکان بروز آسیب‌های جبران ناپذیر در گیاه ایجاد شود.
جمع‌بندی
خیار گلخانه‌ای یکی از محصولات مهم گلخانه‌ای پرمصرف در کشور است که سطح زیرکشت گلخانه‌ای بالایی را به خود اختصاص داده است. در این مقاله سعی شد تا روش‌های تغذیه و کشت گلخانه‌ای به صورت اختصار شرح داده شوند تا با این محصول و نحوه کشت گلخانه‌ای آن بیشتر آشنا شوید.
