آشنایی با بیماری‌های ویروسی و مدیریت آن‌ها
آشنایی با بیماری‌های ویروسی و مدیریت آن‌ها
در دنیای موجودات زنده عوامل بیماری‌زای بسیاری حیات آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. باکتری‌ها و ویروس‌ها برای انسان‌ها و جانوران به عنوان عامل بیماری‌زای شدید شناخته شده است و بیماری‌های مرگباری مثل ویروس آنفولانزای اسپانیایی و وبا جان بسیاری از انسان‌ها را گرفته و موجب ایجاد همه‌گیری‌های بزرگ شده‌اند.
در دنیای گیاهان، عوامل بیماری‌زای متعدد قارچی و باکتریایی سبب بروز خسارت خواهند شد. بیماری‌های ویروسی و شناسایی آن‌ها به قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد و زمانی که آدولف مایر در سال 1886 بیماری ویروسی موزاییک را با شیره گیاهی به گیاه دیگر مایه‌زنی نمود. در سال 1892 دیمیتری ایوانوفسکی شیره گیاهی آلوده را از فیلتر باکتریایی عبور داد و سپس مایه‌زنی به گیاه سالم را انجام داد. برخلاف انتظار ایوانوفسکی، علائم بیماری در گیاه سالم آشکار شد و از آنجایی که او علاقه زیادی به میکروبیولوژی و باکتری‌ها داشت، این عارضه را به توکسین (سموم) ترشح شده توسط باکتری‌ها نسبت داد. در نهایت در سال 1898 دانشمندی به نام بیجرنیک، با پژوهش‌های خود یافته‌های ایوانوفسکی و مایر را به اثبات رساند و بعدتر به عنوان پدر علم ویروس‌شناسی (Virology) شناخته شد.
روش‌های پخش و انتقال ویروس‌های گیاهی
ویروس‌ها برخلاف قارچ‌ها تولید اندام باردهی نمی‌کنند و به لحاظ تکامل سلولی بسیار ساده هستند و از نظر تکامل ساختار سلولی، حتی ساده‌تر از باکتری‌ها هستند. در ویروس‌ها تنها یک پوشش پروئینی به همراه یک ماده ژنومی که می‌تواند DNA و یا RNA باشد مشاهده می‌شود. منشا پوشش پروتئینی درواقع سلول میزبان قبلی می‌باشد. سایر اجزای سلولی نظیر میتوکندری و ریبوزوم و .. دیده نمی‌شود.
بر اساس گفته‌های بالا، تکثیر ویروس و بقای آن بسیار وابسته به میزبان است و ویروس خارج از سلول زنده، یک موجود نیمه زنده تلقی می‌شود چون بسیاری از ویژگی‌های یک یاخته زنده را در خود ندارد. مکانیزم ورود ویروس‌ها به موجودات زنده متفاوت است، در جانوران از طریق دستگاه تنفس و یا مایعات بدن و زخم‌ها و خون و یا راه‌های دیگر منتقل می‌شوند اما در دنیای گیاهان، راه‌های ورود ویروس‌ها بسیار متفاوت است و این تفاوت به دلیل متفاوت بودن ساختار گیاهان و جانوران است.
ویروس‌ها در گیاهان توسط تماس مستقیم پیکره ویروس با محل زخم در گیاه توانایی انتقال دارند اما با این حال مهمترین راه انتقال آن‌ها توسط حشرات است. در یک مسیر تکاملی، ویروس‌ها حشرات مکنده گیاهان را برای انتقال خود انتخاب کرند و این موضوع با راندمان بسیار بالایی رخ می‌دهد. حشرات با مکیدن شیره گیاهی پیکره‌های ویروسی را نیز دریافت می‌کنند و بسته به نوع حشره، مدت زمان تغذیه و نحوه تغذیه و حتی نوع ویروس، عمل انتقال انجام خواهد شد. بعضی ویروس‌های گیاهی توانایی تکثیر و آلوده‌سازی حشره میزبان را نیز دارند و مدت زمان بسیار بیشتری می‌توانند به صورت بالقوه توسط حشره منتقل شوند این در حالی است که سایر ویروس‌ها به مراتب مدت زمان کمتری توانایی منتقل شدن دارند و پس از گذشت آن زمان دیگر قابل انتقال نخواهند بود.
از مهمترین ناقلین ویروس‌ها شته‌ها، سفید بالک‌ها، تریپس‌ها، زنجره‌ها و.. هستند که با کارایی‌های متفاوت، توانایی انتقال ویروس‌های متنوع عمل انتقال آن‌ها را انجام می‌دهند.
آشنایی با مکانیزم انتقال ویروس‌ها
همانطور که گفته شد ویروس‌های گیاهی برخلاف ویروس‌های جانوری با کمک حشرات و مکانیزم‌های بخصوصی به گیاه سالم منتقل می‌شوند. در بین حشرات نام برده شده، شته‌ها به عنوان مهمترین ناقلین ویروس‌ها شناخته می‌شوند چرا که به طیف وسیعی از گیاهان حمله می‌کنند و توانایی انتقال ویروس‌های زیادی را نیز به گیاه سالم دارند. در گلخانه‌های صیفی‌جات، بخصوص خیار و گوجه‌فرنگی، وجود ناقلینی نظیر سفیدبالک یا مگس سفید و یا تریپس، احتمال آلوده شدن گیاهان را تا حد بسیار زیادی بالا می‌برد. از آنجایی که مکانیزم‌های انتقال ویروس‌ها به کمک حشرات پیچیده است، در این بخش صرفا به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت؛ انتقال به روش پایا، نیمه پایا، ناپایا و پایا تکثیری.
در مزارعی مثل مزارع توتون، ویروس‌های بخصوصی می‌توانند از طریق روش‌های فیزیکی و مکانیکی به بوته‌های سالم منتقل شوند. کارگران برای رسیدگی به بوته‌ها، بخش‌های مختلف آن‌ها را لمس می‌کنند و در صورت آلوده بودن یک بوته، آلودگی به بوته سالم توسط دست‌ها منتقل خواهد شد و به این ترتیب یک ویروس بدون داشتن ناقل حشره، در مزرعه پخش خواهد شد و موجب خسارت در درجه‌های مختلف خواهد شد.
آشنایی با برخی از ویروس‌های خسارت‌زای مهم
ویروس‌های گیاهی در برخی مناطق کشور به کابوس کشاورزان بدل شده است و از آنجایی که هیچ راهکار ویژه‌ای برای حذف و یا کنترل این بیماری‌ها وجود ندارد، کشاورزان متحمل هزینه‌های سنگینی خواهند شد.
در این بخش به معرفی چند ویروس مهم و خسارت‌زا خواهیم پرداخت:
1. ویروس موزاییک گوجه‌فرنگی:
گیاه گوجه‌فرنگی به طیف وسیعی از ویروس‌های گیاهی حساس است و این گیاه نسبت به ویروس موزاییک توتون نیز حساسیت بالایی دارد. ویروس موزاییک گوجه فرنگی و موزاییک توتون، هر دو از خانواده Tobamoviruses هستند. علت نامگذاری این ویروس‌ها تحت عنوان "موزاییک" این است که روی برگ‌های گیاهان آلوده به این ویروس‌ها، منظره‌ای تیره و روشن ایجاد خواهد شد که این موضوع به دلیل شکستگی رنگ در برگ‌هاست.
به صورت کلی ویروس‌ها علائم تقریبا یکسانی بروز می‌دهند که شامل؛ کوتولگی، کاهش رشد، کاهش محصول، بدشکلی برگ‌ها و میوه‌ها و.. می‌شود.
در خصوص ویروس موزاییک گوجه‌فرنگی، علائمی از قبیل؛ رنگ‌پریدگی بوته در صورت آلودگی زودهنگام، لکه‌های سبز تیره روی برگ‌ها، برگ‌های پیچیده و بد شکل، میوه‌هایی که به صورت مساوی نرسیده‌اند، بدشکلی و شکستگی رنگ در میوه می‌تواند بروز کند.
در صورت بروز اینچنین علائمی در بوته‌های گوجه‌فرنگی باید احتمال آلودگی به بیماری ویروسی داد و نمونه لازم برای تشخیص به آزمایشگاه ارسال کرد.
مدیریت بیماری:
در قدم اول باید از ارقام مقاوم به ویروس‌های مهم استفاده کرد. ارقام زیادی از این گیاه برای کاهش خسارت بیماری ویروسی ایجاد شده‌اند.
قدم دوم؛ در صورت مشاهده بوته آلوده و مشکوک باید اقدام به حذف آن کرد.
قدم سوم؛ مقابله با آفات مکنده در محل نگهداری بوته‌هاست. این آفات سبب پخش بیماری به بوته‌های دیگر خواهند شد.
2. ویروس روگوز (چروکیدگی) گوجه‌فرنگی:
روگوز گوجه‌فرنگی یکی از بیماری‌های ویروسی مهم است که به تازگی شناسایی شده است. در کشور ما این بیماری به عنوان بیماری قرنطینه‌ای محسوب می‌شد اما از راه‌های مختلفی وارد کشور شد. یکی از عوامل بالا رفتن خسارت این ویروس به گوجه‌فرنگی این است که ارقام مقاوم این گیاه به ویروس موزاییک توتون و موزاییک گوجه‌فرنگی، نسبت به این ویروس حساسیت بالایی دارند.
علائم این ویروس بر روی برگ‌ها شامل؛ چروکیدگی و برآمده شدن سطح برگ همراه با بروز علائم موزاییکی. بر روی میوه‌ها شامل؛ قهوه‌ای شدن جام گل، کوچک شدن میوه همراه با بروز ناهمواری‌های روی سطح میوه که به عنوان چروکیدگی شناخته می‌شوند. از بین رفتن میوه‌ها در اثر این ویروس امکان‌پذیر است. بوته‌هایی که به تازگی آلوده شوند کوتوله خواهند شد و به سختی توانایی تشکیل میوه دارند.
از آنجایی که این ویروس همراه با ویروس موزاییک گوجه‌فرنگی و موزاییک توتون در یک خانواده ویروسی قرار دارند، روش‌های کنترل این ویروس نیز مشابه آن‌هاست.
ویروس روگوز ویروس بسیار پایداری است و توسط کارگران و ابزار کاشت و نگهداری حین جابجایی، هرس، تربیت بوته و برداشت به آسانی به بوته سالم منتقل می‌شود و همچنین می‌تواند بر روی باقی‌مانده گیاهان نیز زنده بماند و مجددا منتقل شود.
برای جلوگیری از ورود این ویروس به یک مجموعه، باید مانع از ورود هر گونه بوته مشکوک و آلوده شد و همچنین کنترل شدید آفات مکنده را نیز در برنامه داشت. افراد حاضر در محل نیز باید با دقت زیادی فرایندهای باغبانی را انجام دهند. تهیه نشاهای گواهی شده از مراکز توزیع قانونی یکی از قدم‌های ابتدایی برای مبارزه با این ویروس است. کارگران و افراد حاضر در گلخانه یا مزرعه باید ابزار و دست‌های خود را ضدعفونی کنند تا مانع از پخش ویروس شوند.
3. ویروس کوتولگی زرد جو:
این ویروس به غلات دانه ریز شامل گندم، یولاف، چاودار، جو دوروم و تریتیکاله خسارت زیادی وارد می‌کند و اغلب خسارت ناشی از آسیب این ویروس با بیماری‌های فیزیولوژیک که در اثر کمبود مواد غذایی و یا اثرات محیطی ایجاد می‌شوند اشتباه گرفته می‌شود.
از علائم تیپیک این بیماری ویروسی، کوتولگی ناشی از کاهش فاصله میان‌گره‌هاست. در صورت شدید بودن کوتولگی، بوته به خوشه نخواهد رفت اما در بسیاری از موارد کوتولگی خفیف است و کاهش ارتفاع تنها نسبت به بوته سالم قابل تشخیص است. ریشه گیاه نیز در اثر آلودگی با این ویروس دچار کم شدن میزان گسترش خواهد شد.
از علائم برگی این ویروس می‌توان به کاهش سبزینه و زردی برگ‌ها اشاره کرد که عموما در برگ‌های مسن دیده می‌شود. نشانه‌های آلودگی بسته به سویه ویروس، زمان آلودگی، سن گیاه و شرایط فیزیولوژیک گیاه متغییر است. کاهش پنجه‌زنی و تشکیل خوشه و پر نشدن دانه‌ها نیز از جمله علائم آلودگی به این ویروس است. ممکن است در شرایطی به جای رنگ زرد در برگ‌های آلوده، رنگ صورتی و یا قرمز ظاهر شوند.
از مهمترین روش‌های انتقال این ویروس به گیاه سالم، انتقال اختصاصی با چیزی حدود 25 گونه از شته‌هاست. این ویروس با مایه‌زنی مکانیکی و از طریق بذر منتقل نخواهد شد.
مدیریت بیماری با روش‌های زراعی نظیر کاشت دیر هنگام ارقام پاییزه و زودهنگام ارقام بهاره و همچنین بکارگیری آفتکش‌های موثر علیه آفات مکنده امکان پذیر است.
4. ویروس موزاییک خیار:
این ویروس به طیف وسیعی از گیاهان خانواده کدوییان مثل خیار، کدو و .. حمله می‌کند. از ناقلین این ویروس می‌توان به گیاهان انگلی نظیر سس جالیز، روش‌های مکانیکی، آفات نظیر انواع شته‌ها اشاره کرد. بنابراین در بحث مدیریت بیماری کنترل این عوامل نقش مهمی خواهند داشت.
علائمی که بر روی بوته‌های آلوده ایجاد می‌شوند شامل؛ بروز لکه‌های سبز تیره و سبز روشن بر روی برگ‌ها که الگوی موزاییک را می‌سازند، رنگ‌پریدگی بوته، کاهش رشد و بروز کوتولگی، پیچیدگی برگ‌ها که آن‌ها را به شکل نخ یا بندکفش می‌کند، بروز لکه‌های متعدد و بد شکل بر روی میوه و بد طعمی و تلخی میوه هستند.
برای مدیریت این بیماری و یا به صورت کلی بیماری‌های ویروسی، استفاده از روش مدیریت تلفیقی آفات، بکارگیری روش‌های کنترل زراعی مثل ارقام مقاوم و تناوب زراعی با گیاهان غیر میزبان و حذف علف‌های هرز توصیه می‌شود.
یکی از راه‌های مدیریت بیماری‌های ویروسی، علاوه بر کنترل آفات، تقویت گیاه است تا گیاه در صورت آلودگی به ویروس بتواند یا آن را بدون علائم نگهدارد و یا اینکه خسارت آن در حد کمتر از زیان اقتصادی نگهدارد. البته در برخی از ویروس‌های مهم مثل روگوز باید به محض روئیت و تشخیص ویروس اقدام به حذف بوته‌های آلوده کرد.
تقویت گیاه با استفاده از کودهای فسفات و کودهای پتاسیم مثل نیترات پتاسیم و پرهیز از کاربرد بیش از اندازه کودهای نیتروژنه، تاحدی سبب ممانعت از بیماری‌های ویروسی خواهد شد.
جمع‌بندی
در این مقاله سعی شد تا بیماری‌های ویروسی که یکی از مخرب‌ترین عوامل بیماری‌زا و محدودکننده کاشت بسیاری از محصولات هستند و روش‌های مدیریت آن‌ها معرفی شوند چرا که در بسیاری مواقع این بیماری‌ها شناسایی نمی‌شوند و یا به عنوان عامل اصلی خسارت درنظر گرفته نمی‌شوند.
