همه چیز درباره کشت گل گاوزبان

مقدمه

گل گاوزبان یکی از گیاهان دارویی است و دارای روغنی است که با خاصیت دارویی آن شناخته می‌شود. محصولات حاصل از برگ‌های این گیاه که به صورت پودر در آمده باشد خاصیت ضد افسردگی دارد و سبب افزایش نشاط روحی می‌شود. این گیاه از دیرباز توسط مردمان بومی برای خاصیت درمانی آن مورد استفاده قرار می‌گرفته و امروزه نیز علاقمندان به مصرف گیاهان دارویی از این گیاه استفاده می‌کنند و حتی گاهی آن را مورد کشت و مصرف قرار می‌دهند. با اینکه کشور ایران به لحاظ تنوع گیاهان دارویی در وضعیت مطلوبی قرار دارد اما سهم این گیاهان و محصولات حاصل از آن در اقتصاد و تولید داخلی بسیار ناچیز است.

معرفی گل گاوزبان

گل گاوزبان ایرانی با نام علمی Echium amoenum و نام انگلیسی Borago oxtongue flower  شناخته می‌شود و متعلق به خانواده گیاهی Boraginaceae می‌باشد. گل گاوزبان گیاهی دو تا چندساله است که تا ارتفاع تقریبی 20 تا 80 سانتی‌متر رشد می‌کند و ساقه گل دهنده آن تا ارتفاع 60 یا 80 سانتی‌متری رشد دارد.

گل آذین‌های این گیاه دارویی گل‌های قیفی شکلی دارد که به رنگ قرمز ارغوانی می‌باشد و طول آن بین 25 تا 40 میلی‌متر است. برگ‌های این گیاه به صورت ساده است و میوه آن از نوع فندقه بوده و سطح آن دارای برجستگی‌های کوچک و تیز می‌باشد. ساقه گیاه گاوزبان شیاردار و خاردار بوده و برگ‌های آن نیز پوشیده از تارهای خشن است.

گل گاوزبان به احتمال زیاد از شمال آفریقا به نواحی مختلف راه پیدا کرده و امروزه در منطقه مدیترانه، شمال آفریقا و بخش‌هایی از مدیترانه رشد می‌کند.در ایران این گیاه بیشتر در ارتفاعات رامسر، رودسر و تنکابن به صورت خودرو در دشت‌ها می‌روید. مناطقی که شرایط آب و هوایی کوهستانی سردسیر و نیمه مرطوب دارند و در بهار و تابستان باران‌های متناوب هستند برای کشت این گیاه ایده‌آل می‌باشد. بخش‌های گل، برگ و سرشاخه‌های دارای گل آن به مصرف دارویی می‌رسد. 

از خواص دارویی این گیاه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• از منظر طب سنتی ایرانی گل گاوزبان طبع سرد دارد
• گل، سرشاخه و برگ‌های این گیاه حاوی شوره، مواد لعابی و یک ماده تلخ است و به همین دلیل عرق و ادرار را زیاد می‌کند.
• در درمان سنگ کلیه و مثانه کاربرد دارد و سنگ‌ها را در این اندام‌ها خرد می‌کند.
• گیاه گل گاوزبان غنی از اسیدهای چرب امگا 6 مثل لینولنیک اسید بوده که برای درمان روماتوئید (روماتیسم مفصلی) مفید است.
• تقویت حواس پنج‌گانه، مبارزه با درد گلو و بهبود تنگی نفس، کاهش غم و اندوه و افزاینده نشاط، از بین برنده جوش‌های چرکی و درمان برفک دهان از دیگر خواص و کاربردهای گیاه گاوزبان است.

ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه گل گاوزبان شامل؛ مواد موسیلاژ، قندی، تانن، ترکیبات فنلی و آلکالوئیدی است. آلکالوئید موجود در گیاه گل گاوزبان برای زنان باردار و کودکان مضر است و نباید از محصولات حاصل از این گیاه دارویی استفاده کنند.

کاشت گل گاوزبان

گیاه گل گاوزبان تقریبا در هر خاکی قابلیت رشد دارد اما خاک مطلوب برای این گیاه به صورت لومی و نسبتا غنی با زه‌کشی مطلوب است. میزان مواد آلی خاک نیز باید در وضعیت مطلوبی قرار داشته باشد. مقاومت گیاه گاوزبان در برابر شوری متوسط ارزیابی شده است و بذرهای این گیاه تا 100 میلی‌مول شوری ناشی از کلرید سدیم را تحمل می‌کنند و در این شرایط قوه نامیه بذور در حدود 50 درصد عنوان شده است. اسیدیته مورد نیاز برای رشد این گیاه در بازه 5/4 تا 2/8 می‌باشد و متوسط این شاخص برای رشد مناسب گل گاوزبان در حدود 6/6 می‌باشد.

روش تکثیر و پراکنش این گیاه از طریق بذر است و بذرها را می‌توان در فصل‌های بهار و پاییز کشت نمود. کاشت بذرهای گل گاوزبان از طریق کاشت مستقیم بذرها در خاک و یا نشاکاری امکان‌پذیر است. بهترین روش کاشت این گیاه به صورت نشاکاری عنوان شده است. 

نشاهای حاصل از بذرها در مرحله 4تا 6 برگی و گاهی 8 برگی به بستر اصلی منتقل می‌شوند و در فاصله 50 در 50 سانتی‌متر از هم قرار می‌گیرند. کشت دیم این گیاه دارویی در منطقی که بارش بیش از 300 میلی‌متر در سال دارند امکان‌پذیر است. میزان بذر مصرفی برای یک هکتار زمین زراعی 10 تا 15 کیلوگرم می‌باشد.

در صورت کشت غیر مستقیم و بدون نشا، زمان کاشت در فصل‌های بهار و پاییز امکان‌پذیر است  اما در مناطقی که زمستان خیلی سردی ندارند می‌توان عملیات کاشت را در پاییز از اوایل مهر تا اواخر آبان ماه انجام داد. گیاهان سبز شده در پاییز در اردیبهشت ماه سال آینده به گل خواهند رفت. کشت مستقیم گیاه گل گاوزبان در مناطق سردسیر اواسط مهرماه تا اواسط آبان ماه و در مناطق معتدل اواخر آبان ماه می‌باشد. در روش کاشت مستقیم عمق کاشت باید بین 3 تا 6 سانتی‌متر و فاصله بین ردیف‌ها نیز 40 تا 70 سانتی‌متر باشد.

کشت غیر مستقیم از طریق نشا، در پاییز یا اوایل بهار انجام می‌شود و به این صورت که بذرها در خزانه در فضای آزاد کاشته خواهند شد و نشاها در مرحله 6 تا 8 برگی به بستر اصلی منتقل خواهند شد.

معمولا پرورش‌دهندگان پس از گذشت 5 تا 7 سال مزرعه گل گاوزبان را شخم می‌زنند تا بذور ریخته شده مجدد سبز شوند. برای مبارزه با علف‌های هرز و بیماری‌ها بهتر است به مدت یک تا دو سال تناوب زراعی با گیاهان غیر میزبان داشته باشید.

داشت گل گاوزبان

یکی از شاخص‌های مهم برای بهبود کیفیت و کمیت محصول گل گاوزبان، آبیاری و طول دوره آبیاری است. دوره آبیاری 7 تا 14 روز یکبار و هر بار به میزان 3 هزار متر مکعب در هر هکتار زمین زراعی گل گاوزبان بیشترین میزان عملکرد را حاصل خواهد کرد که نسبت به کشت دیم میزان عملکرد دو تا سه برابر خواهد بود. در کشت دیم طول دوره گلدهی گیاه کاهش خواهد داشت و از سال سوم به بعد افت عملکرد گیاه بسیار زیاد است. میزان کاهش عملکرد به نزولات جوی بستگی خواهد داشت.

تامین مواد غذایی مورد نیاز برای رشد و توسعه مناسب گل گاوزبان باید از طریق کوددهی برای گیاه تامین شود. برای تغذیه مناسب گیاه گل گاوزبان باید به صورت دراز مدت عملکرد و این موضوع به این دلیل است که گل گاوزبان در حدود 5 تا 7 سال در زمین زراعی باقی می‌ماند و باید طی این سالها مواد مغذی خود را از خاک دریافت کند.

به منظور تغذیه گل گاوزبان می‌توان از کود دامی پوسیده به میزان 30 تن در هکتار در فصل پاییز استفاده کرد و پس از کوددهی اقدام به شخم زدن زمین نمود. کودهای فسفره نظیر سوپرفسفات تریپل و کودهای پتاسیم مثل کود سولفات پتاسیم نیز باید پیش از کاشت محصول به زمین اضافه شود و زمین زراعی به خوبی شخم بخورد. پس از کوددهی باید اقدام به تسطیح زمین و آماده سازی آن برای کاشت محصول نمود.

گل گاوزبان در مناطقی رشد خوبی خواهد داشت که نور مناسبی دریافت کند بنابراین در نواحی سایه دار از کشت این گیاه اجتناب کنید.

برداشت گل گاوزبان

برداشت گل گاوزبان در اوایل اردیبهشت ماه تا خردادماه آغاز می‌شود. جام‌های گل گیاه گل گاوزبان با دست جمع‌آوری می‌شود و برای بالا رفتن کیفیت اندام دارویی این گل‌ها را در سایه در دمای 30 تا 35 درجه سلسیوس و در سطح وسیع برای ممانعت از رشد قارچ‌ها و از بین رفتن گل‌ها خشک می‌کنند. پس از خشک شدن گل‌ها که عموما 2 روز به طول می‌انجامد، آن‌ها را برای نگهداری داخل کیسه‌های کنفی می‌ریزند. در هنگام خشک کردن گل‌های این گیاه باید نسبت به حمله مورچه‌ها هشیار بود چرا که شهد گل‌های این گیاه برای مورچه‌ها جذابیت زیادی دارد.

آفات و بیماری‌های گل گاوزبان

یکی از مهمترین آفات گل گاوزبان، کرم برگخوار است این آفت در زمان برداشت محصول بیشترین خسارت را به بار می‌آورد. برای مبارزه با این آفت از آنجایی که استفاده از سموم شیمیایی برای گیاهان دارویی توصیه نمی‌شود از سموم بیولوژیک مثل بایولپ استفاده کنید.

بیماری‌های زیادی از قبیل پوسیدگی‌های ریشه و طوقه و همچنین بیماری‌های خاکزاد ناشی از قارچ‌های Rhizoctonia solani    و Fusarium solani از این گیاه گزارش شده‌اند. نماتدهای بیمارگر گیاهی نیز در ریشه این گیاه ایجاد گره می‌کنند که عامل آن نماتد Meloidogyne javanica می‌باشد.

جمع‌بندی

گل گاوزبان گیاهی است با خواص دارویی بسیار زیاد که در صورت حمایت از آن می‌تواند جایگاه بهتری در بهبود بیماری‌های انسان داشته باشد و همچنین برای کشاورزان آورده مناسبی داشته باشد. در این مقاله گیاه گل گاوزبان معرفی شد و روش‌های کاشت، داشت و برداشت آن شرح داده شد تا با این گیاه دارویی بیشتر آشنا شوید و درخصوص روش‌های کاشت و پرورش آن نیز آگاهی بیشتری کسب کنید.