کنترل بیولوژیک و روش های مهار برخی آفات مهم با کمک آن

یکی از معضلات کشاورزی امروزی بخصوص در سیستم های کشاورزی که استفاده از سموم شیمیایی در بالاترین میزان مصرف قراردارد ناکارآمدی سموم و یا اثرناپذیری آفات و یا بیماری ها در برابر این سموم هستند. بروز پدیده مقاومت به سموم در یک جمعیت آفت پس از مصرف بی رویه یک آفتکش بخصوص یک پدیده رایج در سیستم های کشاورزی سنتی و متکی بر سموم شیمیایی است. بر همین اساس در صورت ناکارآمدی یک سم آفتکش و یا بیمارگرکش مصرف کننده ناچار به استفاده از سموم قوی تر و یا استفاده از همان سم با دز بسیار بالاتر است که این موضوع به صورت مستقیم سلامت مصرف کننده و محیط زیست را هدف گرفته است. برای مقابله با این مشکلات باید از راه های جایگزین و یا مکمل با سموم شیمیایی استفاده کرد تا هم میزان مصرف این سموم کاهش یابد و هم آفات و بیمارگرها به خوبی مهار شوند.

در این مقاله سعی می شود تا روش های کنترل بیولوژیک آفات و برخی از مهمترین حشرات پارازیتوئید آفات مهم و مخرب معرفی و نحوه بهره گیری از آن ها نیز شرح داده شود.

معنی واژه پارازیتوئید

پارازیتوئید از ریشه واژه پارازیت (Parasite) گرفته شده است که به معنی انگل می باشد. در تعریف واژه انگل که برای اکثریت ما آشناست موجودی است که از موجودی دیگر به عنوان میزبان برای تهیه غذا و محل زندگی استفاده می کند بدون آنکه برای تامین این موارد سختی متحمل شود یا انرژی صرف کند. درواقع زندگی انگلی یکی از استراتژی های زندگی در اکولوژی موجودات در طبیعت می باشد. یکی از مثال های آشنا از زندگی انگلی و پارازیتی، آلودگی روده انسان به انگل کرم آسکاریس است که این موجود در روده انسان از غذای خورده شده توسط انسان تغذیه می کند و بدون هیچ زحمتی از ترکیبات غنی بدن بهره می برد و در نتیجه آن انسان دچار ضعف خواهد شد. در انتهای یک زندگی انگلی برای میزبان آلوده شده پایان زندگی ترسیم شده است که این موضوع در خصوص انسان بسیار خطرناک است.

در خصوص آفات گروهی از حشرات و قارچ ها یا باکتری ها این توانایی را دارند تا روی یک موجود زنده دیگر مستقر شده و از آن تغذیه کنند یا رشد آن را مهار کنند. در خصوص آفات این حشرات بیشتر و فعال تر هستند که در این مقاله به معرفی مهمترین این حشرات پارازیتوئید خواهیم پرداخت.

کنترل بیولوژیک آفات و بیماری ها

در خصوص کنترل بیولوژیک یا زیستی عوامل بیماری زا، از برخی دیگر از عوامل زیستی مثل قارچ ها، باکتری ها و یا ویروس ها بهره گیری می شود که این عوامل با فعالیت روی آفات و بیمارگرهای مخرب سبب نابودی آن ها می شوند. این نحوه از کنترل بیولوژیک استفاده از ریزجانداران نامیده می شود که یک روش کاربردی و نوین محسوب می شود به عنوان مثال استفاده از قارچ تریکودرما یا باکتری باسیلوس می تواند بسیاری از قارچ ها و آفات را مهار کند. این عوامل به صورت تجاری نیز تهیه شده اند.

در طبیعت همواره رابطه شکارگر و طعمه بین موجودات مختلف برقرار است. این موضوع می تواند برای مهار بسیاری از آفات موثر باشد بدین ترتیب که با شناسایی جمعیت حشره شکارگر یک آفت بخصوص در مزرعه و یا باغ، تلاش می شود تا جمعیت آن حفظ شده و بتواند جمعیت شکار خود (حشره آفت) را کاهش دهد.

برخی دیگر از روش های کنترل بیولوژیک نیز براساس روش های نوین توسعه یافته اند که می توان به نر عقیمی اشاره کرد که در این روش حشرات نر عقیم شده با استفاده از روش های ژنتیکی در یک جمعیت رها می شوند و این حشرات با حشرات ماده جفتگیری کرده و به دلیل عقیم بودن تخم تشکیل نخواهد شد و یا در صورت تشکیل شدن بارور نخواهد بود و به این طریق جمعیت حشره آفت کاهش خواهد داشت.

حشرات مهم در کنترل بیولوژیک آفات

• کنترل بیولوژیک آفات با کمک زنبور تریکوگراما:

زنبور تریکوگراما حشره ای با ابعاد بسیار ریز است که به صورت کلی به عنوان پارازیتوئید تخم حشرات آفت شناخته می شود. برخی آفات مثل کرم گلوگاه انار و یا کرم ساقه خوار برنج یکی از مهمترین آفات این کشت و کار ها محسوب می شوند که استفاده از سموم شیمیایی مختلف طی سالیان متوالی نه تنها اثری روی آن ها نداشته بلکه منجر به مقاومت آن ها نیز شده است.

زنبورهای تریکوگراما در درون تخم حشرات آفت تخمگذاری می کند و این تخم ها از محتویات تخم میزبان برای رشد خود استفاده خواهند کرد. یکی از ویژگی های جالب زنبور تریکوگراما این است که هر حشره ماده تنها در یک تخم میزبان تخمگذاری خواهد کرد و این گونه نیست که دو حشره ماده در یک تخم تخمگذاری داشته باشند. این موضوع کارایی این زنبور در کنترل آفت را بالا می برد. یکی از موانعی که برسر راه کنترل آفات با زنبور تریکوگراماست حساسیت بالای آن به شرایط محیطی مثل بارندگی های شدید، دمای بالا و یا سمپاشی در زمین های مجاور که توسط باد به زمین اصلی منتقل می شود می باشد. با پیش بینی و انتخاب زمان درست استفاده از این زنبور می توان از مزایای آن در کنترل بیولوژیک آفات بهره برد.

• کنترل بیولوژیک آفات با استفاده از کفشدوزک ها:

بسیاری از آفات مثل شته ها و انواع شپشک ها در فصل بهار به صورت طغیانی روی گیاهان مختلف حضور پیدا می کنند و از شیره گیاهی این میزبان ها تغذیه کرده و سبب ضعف آن ها خواهند شد. شته ها علاوه بر خسارت مستقیم تغذیه ای با انتقال بسیاری از ویروس ها سبب نابودی محصولات مختلف اعم از صیفی جات و.. می شود که این موضوع اهمیت این آفت را بالا می برد. در طبیعت گروهی از حشرات در مراحل مختلف رشدی خود می توانند از این حشره آفت تغذیه مستقیم داشته باشند و آن را از بین ببرند. یکی از این حشرات مفید کفشدوزک ها هستند. کفشدوزک ها سوسک هایی هستند که روی بالپوش های آن ها نقاطی وجود دارد که بسته به جنس، خانواده و یا گونه آن این رنگ این نقوش و تعداد آن ها متفاوت است. این حشرات در مرحله لاروی از شته ها تغذیه می کند و در صورتی که در یک مزرعه این حشرات وجود داشته باشند و جمعیت آن ها حفظ شوند می توانند به خوبی شته ها را مهار کنند.

این حشرات می توانند در فضاهایی مثل حاشیه باغ یا مزرعه، لابه‌لای سنگ و کلوخ و.. در برابر شرایط محیطی نامساعد پناه بگیرد. کفشدوزک های شکارگر (گوشتخوار) از مزایایی در کنترل بیولوژیک آفات برخوردار هستند که شامل:

1. شکارگر بودن هر دو مرحله بلوغ کامل و مراحل لاروی
2. وسیع بودن دامنه تغذیه از آفات به عنوان شکار
3. بالا بودن نرخ باروری و طول عمر قابل توجه آن ها
4. چند نسلی بودن آن ها
5. پرخور بودن آن ها به طوری که در صورت فراهم بودن شکار دائما از آن ها تغذیه خواهند کرد
6. انواع شته خوار و شپشک خوار دارند

برای اینکه بتوان به خوبی جمعیت این حشرات مفید را حفظ نمود باید یکسری اقدامات حمایتی در زمین زراعی یا باغات انجام داد که این اقدامات شامل:

1. کاهش سمپاشی های بی دلیل
2. انتخاب زمان مناسب سمپاشی
3. استفاده از سموم کم خطر و کم دوام و یا استفاده از سموم انتخابی
4. حفظ مکان هایی که ممکن است پناهگاه این حشرات باشند تا جمعیت آن ها در شرایط نامساعد حفظ شود

یکی از کاربردهای مهم کفشدوزک های شکارگر مثل کفشدوزک کریپتولموس مهار جمعیت شپشک های آردآلود روی مرکبات و یا چای می باشد. شپشک های آردآلود در بهار و تابستان با به صورت شدید به درختان مرکبات و بوته های چای حمله کرده و از شیره گیاهی آن ها تغذیه می کنند. این حشرات پس از تغذیه مواد دفعی به نام عسلک تولید می کنند که جاذب دیگر حشرات مثل مورچه هاست. عسلک ها می توانند میزبان بسیار مناسبی برای برخی قارچ ها مثل فوماژین باشند که این قارچ ها با ایجاد لایه سیاه رنگی از پوشش میسلیومی روی سطح برگ مانع از رسیدن نور خورشید به پهنک برگ خواهند شد و در نتیجه آن از سطح فتوسنتز کننده گیاه کاسته می شود بنابراین با مهار جمعیت آفت می توان شاهد حذف این قارچ ها از گیاه بود.

کفشدوزک های کریپتولموس در مراحل لاروی و یا بالغ خود می توانند از شپشک های آردآلود بالغ و عسلک آن ها تغذیه کنند. در صورتی که نکات حمایتی از این حشرات رعایت شود بدون نیاز به استفاده از سموم شیمیایی میتوان از شر شپشک های آردآلود رهایی یافت.

کفشدوزک های کریپتولموس و زنبورهای پارازیتوئید به صورت تجاری توسط انسکتاریوم های دولتی و یا خصوصی تهیه و به فروش می رسند که کشاورزان می توانند از این حشرات بهره ببرند. ترکیبات بیولوژیک قارچی و باکتریایی نیز به صورت تجاری تهیه شده و قابلیت استفاده دارند از این ترکیبات می توان به حشره کش بیولوژیک بایولپ اشاره کرد که حاوی باکتری Bacillus thuringiensis می باشد. با استفاده از این ترکیب می توان بسیاری از آفات از قبیل کرم غوزه پنبه، کرم ساقه خوار برنج و کرم پیله خوار نخود اشاره کرد. ترکیبات قارچی نیز که با استفاده از قارچهای مختلفی نظیر تریکودرما و یا دیگر قارچ ها تهیه می شوند که می توان به ترکیب قارچکش تریکوران پی اشاره کرد که توانایی کنترل بسیاری از قارچ های بیمارگر از قبیل فوزاریوم و رایزوکتونیا و.. را دارد.

جمع‌بندی

با پیشرفت علم و جوامع مختلف و افزایش نیاز به غذا و بخصوص غذای سالم لازم است تا به استفاده از ترکیبات و راه های زیستی مهار آفات و بیماری ها توجه بیشتری شود تا سلامت محیط زیست و نسل های آینده و نسل حاضر به خطر نیفتد. در این مقاله سعی شد تا خلاصه ای از انواع روش های مهار زیستی آفات و بیماری ها بیان شود و اهمیت این روش ها نیز بیان شود تا با این متد در مهار عوامل خسارت زا بیشتر آشنا شوید و همچنین نسبت به خطرات استفاده بی رویه از سموم آفتکش آگاهی بیشتری کسب کنید.