ده کود و سمی که در تابستان نباید استفاده کرد
تابستان در کشاورزی فصلی حساس و پرچالش است. گرمای شدید، تابش مستقیم آفتاب، وزش بادهای گرم، کاهش رطوبت نسبی هوا و تنش آبی، همگی شرایطی را به وجود میآورند که نه تنها رشد و سلامت گیاهان را تحت فشار قرار میدهد، بلکه رفتار مواد شیمیایی کشاورزی—از جمله سموم و کودهای محلولپاشی—را نیز تغییر میدهد. بسیاری از کشاورزان یا باغداران در این فصل برای کنترل آفات، بیماریها یا علفهای هرز به سراغ سموم میروند، اما گاهی نتیجه، ایجاد خسارت روی خود گیاه است؛ خسارتی که ممکن است با علائم بیماری یا آفت اشتباه گرفته شود، اما در واقع ناشی از سمزدگی یا سوختگی شیمیایی است.این نوع خسارتها در تابستان بیشتر رخ میدهد، زیرا دمای بالا و تابش شدید نور خورشید، باعث افزایش تبخیر و تغییر شیمیایی برخی ترکیبات میشود. علاوه بر آن، گیاهان در این شرایط معمولاً تحت تنش هستند و توانایی آنها برای تحمل مواد شیمیایی کمتر میشود. نتیجه این است که همان ترکیبی که در بهار یا پاییز بدون مشکل استفاده میشد، در تابستان ممکن است باعث ایجاد سوختگی، توقف رشد، ریزش برگ و میوه یا حتی مرگ گیاه شود. در این مقاله، ده گروه از ترکیبات پرکاربرد و رایج در بازار که استفاده از آنها در تابستان پرخطر است، معرفی میکنیم. هدف این است که هم کشاورزان حرفهای و هم باغداران خانگی، بتوانند زمان و شرایط مناسب مصرف هر ترکیب را بشناسند و از خسارتهای غیرضروری جلوگیری کنند.
۱. مخلوط بردو (Bordeaux mixture)
مخلوط بردو ترکیبی از سولفات مس و آهک هیدراته است که بیش از صد سال در کشاورزی به عنوان یک قارچکش و باکتریکش استفاده میشود. کشاورزان اغلب برای کنترل بیماریهایی مثل لکه باکتریایی، شانکر، آنتراکنوز و انواع پوسیدگیها از آن استفاده میکنند.در بهار و پاییز، استفاده صحیح از بردو معمولاً بیخطر است، اما در تابستان، مخصوصاً وقتی دما بالاتر از ۳۰ درجه باشد، یونهای مس آزادشده از این محلول میتوانند بافتهای برگ را تخریب کنند. این پدیده بهخصوص روی برگهای جوان که کوتیکول (لایه مومی محافظ) نازکتری دارند، سریعتر اتفاق میافتد. علائم سوختگی ناشی از بردو معمولاً به صورت لکههای قهوهای یا خاکستری با حاشیه نامنظم دیده میشود. گاهی کل برگ زرد شده و پیش از موعد میافتد. در برخی گیاهان میوهدار، مثل گوجهفرنگی و انگور، ممکن است حتی گلها هم بریزند و میوهبندی کاهش پیدا کند. دلیل اصلی تشدید این اثرات در تابستان، واکنشهای شیمیایی بین نور شدید و یون مس است که رادیکالهای آزاد تولید میکند و غشای سلولی را میشکند.
برای پیشگیری، توصیه میشود در تابستان یا از بردو استفاده نشود، یا اگر ناچار هستیم، غلظت محلول را کاهش داده و محلولپاشی را در ساعات خنک روز (صبح زود یا نزدیک غروب) انجام دهیم. همچنین نباید روی گیاهان گلدار یا تازه هرسشده استفاده شود، زیرا بافتهای تازه بسیار حساس هستند.
۲. گوگرد (Sulfur)
گوگرد یکی از قدیمیترین و کمخطرترین قارچکشها و کنهکشها به شمار میرود و برای کنترل بیماریهایی مثل سفیدک سطحی و برخی آفات مانند کنه تارتن دو لکهای استفاده میشود. گوگرد به شکل پودر قابل پخش یا به صورت گوگرد مایع در بازار وجود دارد.
مشکل اصلی گوگرد در تابستان این است که در دمای بالای ۳۲ تا ۳۵ درجه سانتیگراد، تمایل بیشتری به واکنش با نور خورشید پیدا میکند و اثرات فتوکسیکیتی ایجاد میکند. این اثرات به صورت لکههای زرد، سوختگی حاشیهای، یا نقاط سفید و خشک روی برگها ظاهر میشوند. گاهی برگها کمی پیچ میخورند و گیاه برای چند روز دچار پژمردگی میشود.در محصولات حساس مانند خیار، توتفرنگی و برخی گیاهان زینتی، این علائم میتوانند به سرعت گسترش پیدا کنند. همچنین استفاده همزمان گوگرد با روغنهای معدنی یا گیاهی، خطر سوختگی را چند برابر میکند، به همین دلیل در برچسب اکثر گوگردها توصیه شده که حداقل سه هفته بین مصرف گوگرد و روغن فاصله باشد. راهکار پیشگیری ساده است: گوگرد را فقط در دمای زیر ۳۰ درجه و در ساعات خنک روز استفاده کنید. اگر گیاهان در تنش آبی هستند، ابتدا آبیاری کنید و بعد از یک یا دو روز محلولپاشی انجام دهید.
۳. علفکشهای هورمونی
دیکامبا و ۲,۴-D بهصورت فرمولاسیونهای مختلف عرضه میشوند. این مواد برای کنترل علفهای هرز پهنبرگ استفاده میشوند و مکانیزم اثر آنها تقلید از هورمون رشد گیاه (اکسین) است. در تابستان، مشکل بزرگ این ترکیبات «ولاتیلیته» یا تبخیر بالای آنها است. وقتی دما بالا باشد، این مواد میتوانند به صورت بخار از محل پاشش بلند شوند و با جریان هوا به گیاهان حساس در اطراف برسند. حتی مقدار بسیار کم از این بخار میتواند علائم شدیدی روی گیاه ایجاد کند.
علائم در گیاهان حساس شامل پیچیدهشدن و کاسهای شدن برگها، باریک شدن پهنک برگ، پیچ خوردن ساقه، توقف رشد شاخههای جوان و بدشکل شدن گلها و میوهها است. این آسیبها ممکن است دائمی باشند و محصول را به شدت کاهش دهند. پیشگیری شامل استفاده از فرمولاسیونهای کمتبخیر، اجتناب از محلولپاشی در روزهای گرم و بادی، و رعایت فاصله ایمنی از محصولات حساس است.
۴. گلیفوزیت (Glyphosate)
گلیفوزیت که با نامهای «رانداپ» و برندهای مختلف دیگر عرضه میشود، یک علفکش غیرانتخابی و سیستمیک است که از طریق برگ جذب شده و به ریشه منتقل میشود. گلیفوزیت مسیر شیکیمات را در گیاه مسدود میکند و مانع تولید اسیدهای آمینه ضروری میشود.
در تابستان، گیاهانی که در تنش گرمایی یا کمآبی هستند، بیشتر در معرض آسیب گلیفوزیت قرار دارند. چون کوتیکول برگ در این شرایط نازکتر و نفوذپذیرتر است، حتی ذرات ریز یا بخار گلیفوزیت که بهطور تصادفی به گیاه غیرهدف برسند، میتوانند وارد سیستم گیاه شوند. علائم سوختگی شامل زردی عمومی برگ، نکروز لکهای، مرگ نقطه رشد و در نهایت ریزش برگها است. درختان میوه جوان و سبزیجات بهویژه حساس هستند. از آنجا که اثرات گلیفوزیت معمولاً با تأخیر چند روزه ظاهر میشوند، کشاورز ممکن است منبع آسیب را تشخیص ندهد.
برای پیشگیری، باید دقت اسپری بالا باشد، از نازلهای ضدپاشش ریزاستفاده شود و در زمانهایی با باد کم و دمای معتدل محلولپاشی انجام شود.
۵. پاراکوات (Paraquat)
پاراکوات با نام تجاری «گراماکسون» در ایران شناخته میشود و یک علفکش تماسی بسیار سریعالاثر است. این ماده با ایجاد واکنشهای اکسیداتیو شدید در سلول، غشای سلولی را از بین میبرد و در نتیجه بافت سبز گیاه در عرض چند ساعت خشک و سیاه میشود.در تابستان، به دلیل شدت نور و دمای بالا، سرعت و شدت اثر پاراکوات بیشتر میشود و حتی تماس کوچک قطره یا ذرات معلق آن میتواند باعث ایجاد لکههای سوخته روی گیاهان غیرهدف شود. این لکهها معمولاً خشک و شکننده هستند و به سرعت گسترش مییابند. به دلیل خطر بالای این ماده برای انسان و محیط زیست، استفاده از آن باید با تجهیزات حفاظتی کامل انجام شود. همچنین توصیه میشود در هوای ابری یا خنک مصرف شود و از پاشش در روزهای بادی خودداری شود.
۶. اکسیکلرور مس (Copper oxychloride)
این ترکیب یکی از رایجترین قارچکشهای مسی است و برای کنترل طیف وسیعی از بیماریهای قارچی و باکتریایی استفاده میشود. مکانیسم اثر آن مشابه بردو است؛ یون مس آزاد شده باعث تخریب پروتئینها و آنزیمهای ضروری قارچها میشود. در تابستان، اکسیکلرور مس نیز میتواند روی گیاه ایجاد سوختگی کند، بهویژه روی برگهای جوان و نازک. علائم شامل لکههای قهوهای یا سیاه روی برگ، ریزش گل و میوه و در موارد شدید، ریزش گسترده برگها است. مصرف همزمان این ترکیب با روغنها یا گوگرد خطر را بیشتر میکند.
بهترین راهکار کاهش دوز و استفاده در ساعات خنک است. همچنین نباید در شرایطی که برگها خیس هستند (مثلاً بعد از آبیاری بارانی) استفاده شود، چون آب آزاد میتواند آزادسازی یون مس را تشدید کند.
۷. ترکیب گوگرد و روغنهای معدنی یا گیاهی
استفاده همزمان یا با فاصله کوتاه گوگرد و روغن، یکی از اشتباهات رایج در مدیریت آفات و بیماریهاست. این ترکیب در گرما میتواند واکنشهای شیمیایی شدیدی ایجاد کند که منجر به فتوکسیکیتی شدید شود.
علائم این نوع آسیب بسیار سریع و شدید است: سوختگی کامل سطح برگ، خشک شدن سریع و حتی ریزش برگها. این اتفاق بهویژه در درختان میوه هستهدار و سبزیجات حساس مثل خیار و بادمجان رخ میدهد.
برای پیشگیری، باید حداقل سه هفته بین مصرف گوگرد و هر نوع روغن فاصله باشد و هیچیک در دمای بالا مصرف نشوند.
۸. قارچکشهای سیستمیک (مانند تبوکونازول و پروپیکونازول)
این ترکیبات برای کنترل بیماریهایی مثل زنگ، سفیدک و لکهها استفاده میشوند و از طریق آوندها در گیاه حرکت میکنند. در تابستان، سرعت متابولیسم این ترکیبات در گیاه افزایش مییابد و گاهی محصولات جانبی آنها برای بافتهای گیاهی مضر میشود.
علائم شامل زردی موقت برگ، توقف رشد کوتاهمدت و در برخی موارد تغییر رنگ و ضخامت برگ است. اگر گیاه در تنش آبی باشد، شدت این علائم بیشتر میشود. پیشگیری شامل استفاده در ساعات خنک، اجتناب از محلولپاشی روی گیاهان تشنه، و رعایت دقیق دوز توصیه شده است.
۹. کودهای محلولپاشی با نمک بالا
کوددهی برگی مثل نیترات پتاسیم یکی از روشهای سریع تأمین عناصر غذایی است، اما در تابستان خطر سوختگی شیمیایی وجود دارد. وقتی محلول غلیظی روی برگ اسپری میشود، آب آن در گرما سریع تبخیر شده و نمکها روی سطح برگ باقی میمانند. این نمکها آب سلول را جذب کرده و باعث نکروز و سوختگی میشوند.
علائم شامل سوختگی حاشیه برگ، لکههای سفید یا قهوهای خشک و در موارد شدید، ریزش برگ است. پیشگیری با کاهش غلظت محلول و محلولپاشی در ساعات خنک ممکن میشود.
۱۰. مانکوزب (Mancozeb) و قارچکشهای تماسی مشابه
مانکوزب در ایران بهطور گسترده برای کنترل بیماریهای قارچی بهویژه در سیبزمینی، گوجهفرنگی و مرکبات استفاده میشود. این ماده به صورت یک لایه روی برگ باقی میماند و با تماس مستقیم قارچ را از بین میبرد.
در تابستان، این لایه ممکن است مانع تبادل گاز و نور شود، بهویژه اگر ضخیم باشد یا چند بار پشت سر هم مصرف شده باشد. نتیجه، ایجاد لکههای سوختگی و کاهش فتوسنتز است. پیشگیری شامل استفاده با دوز مناسب، اجتناب از مصرف مکرر در گرما و شستوشوی برگها با باران مصنوعی در صورت لزوم است.
نتیجهگیری
تابستان فصلی است که باید بیشترین دقت را در مصرف سموم و کودهای محلولپاشی به خرج داد. ترکیباتی مانند مخلوط بردو، گوگرد، ، ۲,۴-D، گلیفوزیت، پاراکوات، اکسیکلرور مس، ترکیب گوگرد و روغن، قارچکشهای سیستمیک، کودهای غلیظ و مانکوزب، همگی در شرایط گرمایی میتوانند به گیاه آسیب بزنند. شناخت علائم، درک دلایل علمی بروز آنها و رعایت نکات پیشگیری، میتواند از خسارتهای جدی جلوگیری کند. با برنامهریزی درست، انتخاب زمان و شرایط مناسب و رعایت دوز و فاصله مصرف، میتوان ضمن کنترل آفات و بیماریها، سلامت گیاه و کیفیت محصول را در تابستان حفظ کرد.
